Լուսինէ Աւետիսեան

Տիրան Չրաքեանի բառաստեղծական արուեստը
ՀԱԿԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՊԱՐԱԴՈՔՍ

...Ուրեմն անհրաժեշտ է վերանայել մեր թարգմանչական գործը եւ այն խրախուսելով՝ լայնօրէն յանձնարարել Սփիւռքի մեր մտաւորականներին։ Բոլոր ոլորտների մասնագէտները կարող են իրենց գիտելիքներն ու կարողութիւնները օգտագործել ի նպաստ ազգային մշակոյթի զարգացման, եւ դա անել յատկապէս արեւմտահայերէնի եւ այլ լեզուի կրողը լինելու ճակատագրօրէն եւ կենսականօրէն իրենց բաժին ընկած բացառիկ մենաշնորհով։ Իսկ մենք հայրենիքում արեւմտահայերէնը գերազանց ճանաչելու հարցը պիտի լուծենք, որին հրաշալի կերպով կ'օգնի նաեւ օտար գրականութիւններին արեւմտահայերէնով ծանօթանալու արդէն նշածս հնարաւորութիւնը։ Մինչեւ Խորհրդային Միութեան փլուզումը եւ կայունութեան օրէնքով՝ մինչ օրս, համաշխարհային մշակոյթի հետ արեւելահային կապող միակ միջնորդ լեզուն ռուսերէնն է եղել, իսկ օտարալեզու գրականութեան թարգմանութիւնը հիմնականում ոչ բնօրինակից, այլ ռուսերէնից։ Որքան տեղին պիտի լինի, եթէ մեր եւ աշխարհի միջնորդ լեզուն լինի արեւմտահայերէնը...   Կարդալ աւելին

       Արմատների եւ գաղափարների կորուստից բացի՝ պարտադրուած ուղղագրութիւնը յաջողութեամբ նպաստեց երկու գրական լեզուները կրողների միջեւ անդունդի հետզհետէ մեծացմանը... 1913 թուականին հրապարակած իր «Մեր ուղղագրութեան մասին» ծաւալուն յօդուածում Մ. Աբեղեանը գրում է. «Միանգամ ընդմիշտ պիտի հրաժարուել ուղղագրութեան մէջ հիմնական փոփոխութիւններ մտցնելու ամէն ծայրայեղ մտքից, որով ցանկանում են (ընդգծումը՝ Լ. Ա.) մեր ուղղագրութիւնը խիստ հնչաբանական դարձնել, որովհետեւ այդպիսի մտքի գործադրութիւնը հաւասարազօր է մեր մեծ ջանքերով ձեռք բերած գրական լեզուներից հրաժարուելուն, առնուազն գոնէ երկու այնպիսի գրական լեզու ունենալուց, որոնք իրարուց անչափ հեռու կը լինին»։ Նոյն յօդուածում աւելի վերը ասուած է. «Ուղղագրութիւնը միութիւն պիտի ունենայ, որպէս զի նոյն լեզուն խօսող մարդիկ կարողանան մէկմէկու գրած հեշտութեամբ վերծանել։ Բացի այդ՝ բառերի պատկերները դարէ դար էլ չպիտի մեծ փոփոխութիւնների ենթակայ լինին, որպէս զի յաջորդ սերունդները չկտրուեն նախորդների հետ գրի միջոցով մտաւոր հաղորդակցութիւն ունենալուց։ Եթէ չլինի ուրեմն ուղղագրութեան այս ընդհանուր եւ տեւական միութիւնը, չի կարող գոյութիւն ունենալ եւ մի ընդհանուր գրական լեզու։ Հայերէնի համար աւելի մեծ է այս պայմանի նշանակութիւնը, քանի որ մենք ունենք այսօր երկու գրական լեզուներ, որոնք նոյնանում են գոնէ միակերպ ուղղագրութեամբ։ Ուստի հենց սկզբից պիտի ասեմ, որ եթէ որ եւ է փոփոխութիւն պէտք է մեր ուղղագրութեան մէջ աւելի խառն դրութիւն մտցնի եւ մեր գրական լեզուներն իրարուց աւելի հեռացնի, աւելի լաւ է, որ չլինի»։

ԵԼԱԿԷՏ
...Գիտեն բոլորը, խոստովանում, ահազանգում, գրում են բոլոր հոսանքներին պատկանող գործիչները, թէ ընդհանուր է քայքայումը, թէ աննախընթացօրէն վտանգուած ենք որպէս համրանք, որպէս ազգային դիմագծութիւն, որպէս տնտեսական կարողութիւն, որպէս քաղաքական ոյժ եւ ազդակ: Բայց եւ այնպէս` ո՛չ թէ ազգովին ստեղծագործ ելքի մասին խօսք եւ մանաւանդ գործ չկայ, այլ եւ կոյր թշնամանք` ցեղահոգ եւ հայրենահոգ անհատների կողմից եղած վերանորոգչական ճիգերի հանդէպ:
 

ՆԵՐՔԻՆ ՊԱՏՃԱՌԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ
ա. Ազգային ոգու խաթարում
բ. Անինքնաճանաչութիւն
գ. Իշխանութեան զգացումի պակաս
դ. Ճշմարտութեան զգացումի խաթարում
ե. Բարոյական կորովի պակաս
զ. Գիտական ոգու, գիտականութեան պակաս
է. Ցեղային դաւանանքի, պատմազգացողական, կենսաբարոյական հայեցողութեան պակաս
ը. Պատմական զգացումի պակաս
թ. Հոգեւոր կեանքի ծայրայեղ տկարացում
ժ. Տեսական խղճմտանքի պակաս
ժա. Պարտուողականութիւն
ժբ. Անլիարժէքութեան զգացումի տիրապետում

ԽՏԱՑՈՒՄ
...Մինչեւ այսօր` հայը իր ողբերգութիւնը չապրեց հարկաւոր, կենսաթափ խորութեամբ եւ իր կեանքի տագնապը չվերծանեց պատճառագիտօրէն: Հոգեւոր իր գլխաւոր զէնքը հանդիսացաւ լրագրութիւնը, որ աւելի ծառայեց մտքի ցրուածութեան, քաղաքական կամքի կազմալուծումին, հատուածական կրքերի հրահրումին եւ մոլորանք ստեղծելու գործին:
...Ոգու որպիսի՛ ճիգ է պէտք, որպէսզի «սփիւռք»-ը կրկին «հաւաք» դառնայ: Առանց հոգեվերանորոգչական լուրջ ոգորումի` մենք գերի կը մնանք «իրական պայմաններ»-ի քմահաճոյքին: Այս նախապաշարումը մեր գոյութեան առաջին թշնամին է:

ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ
...Պատահականութիւն չէ, որ Հայը դեռ չունի իր պատմութեան իմաստասիրութիւնը, որ ասել է` դեռ չի խօսել իր գոյութեան խորհուրդի, իր նպատակի հետ:
...«Պատմութիւն» ասելով` հայն աւելի՛ հասկանում է իրերի ընթացքի նկարագրութիւնը, քան` ոգու տրամաբանութեան, իր կեանքի ներքին ոյժերի եւ խորհուրդների մեկնաբանութիւնը:
...Դարերից ի վեր մեզ պակասում են պատմաստեղծումի հոգեւոր երեք էական գործօնները` պատմական զգացում, նպատակի կամք եւ ճիգի ժառանգութիւն:
...Քսան տարի անպտուղ անցկացնել չի՞ նշանակում հաստատել, թէ` որպէս պատմաստեղծ գործօն, միտք եւ առաջնորդութիւն` մեռեալ է հայութիւնը:
ԸՆԴՀԱՆՐԱՑՈՒՄ
...Տարբեր արդիւնք է ստացւում, երբ ասում են - «եղի՛ր հայ», «հայ մնա՛», եւ տարբեր` երբ ասում են - «եղի՛ր այս տիպի հայ», «ունեցի՛ր այսինչ նպատակը»: Ո՛ւր դաստիարակութիւնը բովանդակութիւն, որոշ իդէալ եւ յստակադիր նպատակ չունի - այնտեղ չկա՛յ դաստիարակութիւն:
...Աշխարհայեցողութեան պակասից մի՛շտ էլ տառապել է հայ մտաւորականութիւնը եւ անուղի են մնացել նրա գաղափարական ոգորումները: Մտքի քաոսից ստեղծւում է նպատակի անորոշութիւն եւ գործունէութեան աննպատակութիւն: Հայը տքնում է, աշխատում, արիւն թափում, բայց մինչեւ այժմ լրջօրէն չի անդրադարձել այն խնդրին, թէ ինչո՞ւ իր ճիգերն անպտուղ են մնում: Վաղուց է, ինչ հայը, որպէս մտածող, դարձել է հետեւակ եւ հետեւում է արդէն մաշուած, սպառուած ճշմարտութիւնների:
...Իշխելիս` բռնաւոր, ենթարկուելիս` դեմոկրատ - այսպէ՛ս է հայը: Նա աշխարհը բարոյապէս արժէքաւորում է իր անձնական վիճակով, դիրքով:
...Ո՛ւր շատ միութիւններ կան - այնտեղ չկայ միութիւն, ուր շատ փառաւորեալներ կան - այնտեղ չկայ փառք:
...Այն, որ դեռ այսօր էլ հնարաւոր է դաւադրել եւ սեւացնել վտանգի օրերին անուն եւ արժէք ստացած հայ մարդկանց - վատթարագոյն ինքնամատնութիւնն է հին սերնդի որոշ ներկայացուցիչների մանր անձնապաշտութեան, անհայրենասիրութեան: Դա ապացոյց է, որ հին սերունդը նորի դաստիարակութեան գործում, ընդհանրապէս, անընդունակ է օգտուել հայ հերոսականից եւ հերոսներից: Դա ապացոյց է, որ նրա գործածած բառերը սին են, անիմաստ, նրա պաշտամունքը անցեալի հանդէպ` կեղծ, եւ յոյսը դէպի ապագան` մոլորանքի զէնք:
Հայկ Ասատրեան

«Ռազմիկ», Սօֆիա, 1938-39թթ., թիւ 113-120

 

     ...Պատահական չէ, որ գիրքը բացւում է հայոց լեզուին նուիրուած ձօնով։ Ազգային արմատին կառչող անհատի ամենաբնական մղումն է սա, որով նախ՝ նա ապաստանում է ամենաապահով տարածութեան մէջ, այն ամրոցում, որը աշխարհի չորս ծագերում տունն է հայի, ինչպէս հաւաստում է Թէքէեանը, եւ որը, ինչպէս Աբովեանն է վկայում, պահողն է ազգի։
   Ինձ համար գրքոյկի ամենագեղեցիկ բանաստեղծութիւններից մէկն է այս ներբողը, որտեղ բանաստեղծի մտածողութիւնը արեւմտահայ բանաստեղծութեան ժառանգորդութեան կնիքն է կրում՝ միաժամանակ բերելով սիամանթոյական տողի հմայքը։ Բանաստեղծը փառաւորում է հայերէնը՝ որպէս «Հոգւոյս զրահը հզօր». իսկապէս դիպուկ փոխաբերութիւն է։ Յաջորդ պատկերն աւելի խորն է ու խիտ, որովհետեւ հռչակում է լեզուն՝ որպէս «Վարպետը մտքիս». սա լեզուի ամենաբնորոշ որակումն է, քանի որ իրաւամբ լեզուն է, որ կռում, կոփում, ձուլում է միտքը։ Ուստի որեւէ ազգ իր մտաւոր հարստութեամբ պարտական է իր լեզուին։ Գտնուած է լեզուի տիպական աստուածատուր կոչումը՝ «Դուն ... Վարպետը մտքիս»։ Ինտրան ասում է. «Եթե միտքերն են, որ լեզուն կը շինեն, լեզուն ալ միտքերը կը շինէ»։

Մահթումկուլի Ֆրագի (1727 - 1783)

ՎԻՐԱՒՈՐԸ

Թարգման՝ Լուսինէ Աւետիսեան

Ժլատ է եղել խնդութիւն բաժանողը.

Իմ սիրտը այրել են խայթոց ու փորձանք,

Պատել է մարմնիս Էյուպի* մարմնի դողը,

Խոցուած եմ, իսկ դուք օգնելու ինձ չեկաք։

Տապից ածխացած լեռնային լանջերով մին

Քաշում է անտունը իր կեանքն հառաչով լի..

     ...Զգո՜յշ, զգո՜յշ։
      Եթէ Եւրոպան է որ կը հնչեցնէ այլասերումի ահազանգը, մի՛ մոռնաք որ այդ սարսափելի ախտը ամէնէն առաջ մե՛ր ցեղին կը սպառնայ՝ իբրեւ հին ցեղի մը։
       ...Մենք նոր միտքեր, նոր սիրտեր, նոր հոգիներ պիտի դարբնենք։
      ...Այո, մեր ցեղը տարօրինապէս կենսունակ ու աշխատող ցեղ մըն է։ Այո՛, մեր հնամենի նաւը դեռ ջուրերուն վրայ կը ծփայ, դեռ չընկղմեցաւ։ Բայց ի՞նչ է պատճառը որ երէկուան նաւակները մեզ արդէն անցան, ու մենք Ուրուական Նաւին պէս կը ծածանինք դեռ, անխորասուզելի՜, բայց եւ հաստատ ցամաքի մը հասնելու անկարող…։
       Ասոր պատճառները շատ բարդ են անշուշտ։ Բայց գլխաւոր պատճառներէն մէկն ալ ա՛յն է որ ղեկին գլուխը կը նստեցնենք մեր է՛ն ախտագին, է՛ն այլասերած, է՛ն անպէտ ծնունդները։
       Սակայն ստո՜յգ, ստո՜յգ կ՚ըսեմ ձեզի, վտանգը մեծ է, շատ մեծ, աւելի՛ մեծ, քան կրնանք ենթադրել։
       Ժամանա՛կն է հակազդելու, հակազդե՛նք։
       Մեզի նոր Ոսկեդար մը պէտք է, նոր Ոսկեդա՜ր մը։
       Այլասերո՞ւմ, ո՛չ, Վերածնո՜ւնդ…։

ԽՈՒԼՈՒՀԱՄՐ ԴԵՒԵՐԸ

«Ո՞վ է այնպէս կոյր, ինչպէս ծառան իմ, եւ այնպէս խուլ,
ինչպէս պատգամաբերը իմ ուղարկած»։
(Եսայի 42;19)

Նրանք շրջում են աշխարհում՝
Աչքները կոյր խուլուհամրերը,
Գծում հրէ նշան-խազերը
Թեւատարած խաւարի մէջ։

Նրանց լոյսով զնգում վիհերը,
Նրանք ոչինչ չեն նկատում,
Լոկ արարում են ու կոչմանը
Կանխածիր անհաս են մնում...

Ճեղքած անարշալոյս գիշերը՝
Նետում են ցոլք նախագուշակ...
Նրանց նսիհն* Աստծոյ պատկերն է՝
Մութի´ մէջ ամպերից ծագած։

* Նսիհ - բախտ, ճակատագիր, ճակատի գիր
© Թարգման՝ Լուսինէ Աւետիսեան, 2015

Թարգմ.՝ Լուսինէ Աւետիսեանի

Ա. ԽՈՐՀՐԴԱՒՈՐ ԱՄԱՌԱՆՈՑԸ

Սիմեիզի շրջակայքում զբօսանքների ժամանակ ուշադրութիւնս գրաւեց լեռան կտրուկ զառիկողին տեղաւորուած միայնակ մի ամառանոց։ Դէպի այդ ամառանոցը տանող ճանապարհ անգամ չէր գցուած։ Այն պատում էր բարձր շրջապարիսպը՝ միակ ցածր դռնակով, որ միշտ պինդ ծածկուած էր լինում։ Եւ ո´չ մի բոյսի թուփ, ո´չ մի ծառ չէր երեւում պարսպի վերեւում։ Ամառանոցի շուրջ դեղինին տուող ապառաժների մերկ սանդղավանդներն էին, նրանց միջեւ տեղ-տեղ աճել էին մոշի ազազուն թփեր եւ լեռնային գաճաճ թեք սոճիներ...