ԵԼԱԿԷՏ
ՆԵՐՔԻՆ ՊԱՏՃԱՌԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ
ԽՏԱՑՈՒՄ
ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ
ԸՆԴՀԱՆՐԱՑՈՒՄ

ԵԼԱԿԷՏ
    Մօտենում են մեր ազգային աղէտի - Մեծ եղեռն - քառորդ դարը եւ քաղաքական անկումի - Հայաստանի Հանրապետութեան կործանում - 20-ամեակը: 
       Ստացած հարուածներից յետոյ, դեռ մնում ենք անկեալ` հոգով, բարոյականով, մտածումով: Օրէցօր աւելի է վատթարանում կացութիւնը: Բաժան-բաժան եղած, մասնատուած հայրենիք եւ աշխարհագրօրէն ցրիւ եկած, հոգեբանութեամբ հատուածականացած ժողովուրդ: Իրականութեան ստեղծած վտանգներին, կազմալուծման առաջընթացին կարելի պիտի լինէր դիմագրաւել մէկ բանով - բարոյական ոյժերի զինահաւաքումով: Բայց հայ ոգին մնաց քայքայուած: Ամէն ոք մանրացաւ իր հին մտքերի փշրանքների հետ - հայ մարդը պառակտուեց որպէս «ես», որպէս ընկերութեան անդամ: Հակառակ ներքին փոթորիկների` նա եղաւ տկարութեան ծարաւ, հաշտուեց այն մտքին, թէ ինքն այլեւս պատմաստեղծ գործօն չէ: Մոռացուեց արտաքին ճակատը, քաղաքական գործը եւ ամեն բան ընթացաւ ներքին պայքարի գծով: 
    Ազգովին վտանգուած ենք երկրում, երկրից դուրս: Երկիրը քաղաքական նուաճումներ չարեց, տարածութեամբ չընդլայնուեց, ո՛չ էլ դարձաւ հայրենիք բոլոր հայերի: Գաղութներում աշխարհագրական ցրուածութեան զուգահեռուեց հոգեբանական ցրուածութիւնը: Հայութիւնը բարոյական ամբողջութեան, քաղաքական կամքի վերածելու հիմնական աշխատանք չտարուեց: Դեռ այժմ էլ կազմակերպուած չէ համահայկականութեան գործը` որպէս պրոպագանդ, որպէս կազմակերպական մեքենայ: 
    Ազգովին վկայւում է, որ ընդհանուր է քայքայումը: Մեր լեզուն շարունակում է ստեղծել նուաստութիւն, անկում եւ յոռետեսութիւն ախտանշող որակումներ - «խլեակ», «անհայրենիք», «բեկոր», «մնացորդ» եւլն., որոնցով բնութագրւում են օրուայ հայի հոգեվիճակը, ճակատագիրը, նրա բարոյական եւ քաղաքական բովանդակութիւնը: 
    Ո՛չ միայն հայրենատէր դառնալու, այլ եւ երկիր վերադառնալու խօսքն անգամ համարւում է «երազատեսութիւն»: Լքուեց անգամ «ներգաղթ» կոչուած քաղաքական մեքենայութիւնը: աղութահայութիւնը մի վայրում ամփոփելու, ազգային կեանք եւ հայ հասարակութիւն ընծայող մի կայան ստեղծելու փոխարէն` մենք շարունակում ենք ենթակայ մնալ ցրիչ ոյժերի քմահաճոյքին, մեր սեփական անզօրութեան զգացումի նախապաշարումներին: 
    Կան մանր երազներ, պատրանքներ, մանր գործեր եւ ինքնախաբէութիւն սնուցող անպտուղ ոգորումներ, բայց չկա՛յ հայ հասարակութիւն, որով` հոգեւոր, բարոյական կազմակերպութիւն եւ իշխանութիւն. չկա՛յ մշակութաստեղծ իրական ճիգ, վերադաստիարակչական տքնութիւն, ո՛չ էլ քաղաքական կամք եւ լուրջ գործ: 
 Խօսքի եւ գործի կատարեալ անհամապատասխանութիւն, հակասութիւն: Աւերիչ կազմալուծող հատուածականութիւն, ամուլ դաւանամոլութիւն, մտքերի լճացում, տեսակէտային նախապաշարումներ, պատմական սպանիչ յիշողութիւն, յարանուանական խտրականութիւն, իրենք իրենց մէջ ճեղքուած, բարոյական տկարութիւնից թայֆայականացած կազմակերպութիւններ: Ազգային կամքի, ազգարժէք գործի, ցեղային դաւանանքի բացակայութիւն: Ընդհանուր անկազմակերպ վիճակ: Չկա՛յ գիտական վերարժէքաւորում անցեալի, հոգեգիտական մօտեցում ներկայի, ո՛չ էլ մշակուած հայեցողութիւն, Հայաստանի ապագայի եւ Հայկական դատի զարգացման նոր ընթացքի, մղումի, ուղղութեան մասին: Անձնանպատակ մտաւորականութիւն, տեսակէտների եւ տրամադրութիւնների պղտոր, կրքոտ եւ ատելավառ քաոս: Զգացումների հակամարտութիւն, նպատակների եւ գործերի խաչաձեւում: Միութեան ոգու կատարեալ անկում: Ոյժի զգացումի սպառում: Ժողովրդի բարոյական յետադիմութիւն, նրա թուի նուազում: Տնտեսական, որոշ երկրներում` նաեւ քաղաքական, օրաւուր անտանելի դարձող պայմաններ: Ամէն հայ լքուած, թողուած է իր բախտին: Չկա՛յ ազգային կազմակերպուած մատակարարութիւն` մեր կեանքի եւ ո՛չ մէկ մարզում: Նաեւ պատասխանատուութեան զգացում եւ պահանջ: Եկեղեցու անկում եւ հոգեւորականութեան բարոյական աղքատութիւն: Դպրոցների խեղճութիւն, կրթական սիստեմի պակասաւորութիւն կամ չգոյութիւն, դաստիարակութեան անբովանդակութիւն կամ ցեղային գծի պակաս: Որոշ երկրներում` նաեւ հալածանք, խափանում հայ դպրոցի, կրթութեան, մշակոյթի: 
    Ամէն գաղութ լքուած, թողուած է իր բախտին: Բարոյական կապի խզում անհատների եւ խմբակցութիւնների միջեւ: Ընդհանուր ճակատագրի զգացումի աղօտում: Հին եւ նոր սերունդների անհասկացողութիւն: Նոր սերնդի լուրջ եւ համապարփակ կազմակերպութեան չգոյութիւն: Ժամանակի ոգու անտեսում - անցեղաճանաչութիւն: Ստրկականութիւն` փոխառիկ գաղափարների, օտար մաշուած մտքերի, ճշմարտութիւնների նկատմամբ: Այլասերումի կամ առնուազն քաղաքականապէս անարժէք, աննպատակ եւ անգործ մնալու վտանգ: Ահա՛ օրուայ հայ իրականութիւնը - վտանգի եւ անտարբերութեան մղձաւանջը: 
    Գիտեն բոլորը, խոստովանում, ահազանգում, գրում են բոլոր հոսանքներին պատկանող գործիչները, թէ ընդհանուր է քայքայումը, թէ աննախընթացօրէն վտանգուած ենք որպէս համրանք, որպէս ազգային դիմագծութիւն, որպէս տնտեսական կարողութիւն, որպէս քաղաքական ոյժ եւ ազդակ: Բայց եւ այնպէս` ո՛չ թէ ազգովին ստեղծագործ ելքի մասին խօսք եւ մանաւանդ գործ չկայ, այլ եւ կոյր թշնամանք` ցեղահոգ եւ հայրենահոգ անհատների կողմից եղած վերանորոգչական ճիգերի հանդէպ:

ՆԵՐՔԻՆ ՊԱՏՃԱՌԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ
  Կորած է որեւէ ժողովուրդ, որ ծառայում է կուռք դարձած անկենսաբանական նախապաշարումների: 
    Կենսաբանօրէն առողջ եւ մտածումի բարոյականով օժտուած մարդիկ գործում են ո՛չ թէ բնական նախապաշարումներով, այլ` գոյզգացութեամբ: Ոգի՛ն է օգտագործողը բնութեան (որով աշխար-հագրական դիրքի), նա՛ է ստեղծում ե՛ւ գոյութեան խորհուրդին եւ կռուին ծառայեցնում կրօնը, գիտութիւնը, համոզումները, տեխնիք միջոցները: 
    Բախտորոշը կեանքում` ոգու զօրութենականութիւնն է, խառ-նուածքը: Բարոյական նուաճում եւ ընկերակում, քաղաքական յաղթանակ եւ պարտութիւն նախեւառաջ հետեւանք են ոգու խառնուածքային «թերի»-ների եւ «առաւել»-ների: Պատմաստեղծումի արուեստը խորագոյն իր հիմքում հոգեգիտութիւն է: Այս գիտութեան անտեղեակ էինք մենք. նրան խորքով ծանօթ չենք ե՛ւ այսօր: 
    Ահա՛ մեր աղէտների ներքին պատճառականութիւնը. 
    ա) Ազգային ոգու խաթարում. արդիւնք ժամանակների այլասերիչ ազդեցութիւնները յաղթահարելու կամքի պակասի, որի հետեւանքները եղան` հատուածականութիւն, յարանուանական չարիք, պարտուողականութիւն, օտարահակութիւն եւլն., եւլն., ուր իրար հանդիպեցին հայութեան եսականութիւնը, կրաւորականութիւնը, ամէն կարգի փրկութիւն օտարներից սպասելու հոգեվիճակը, անարժէքութեան, նուաստութեան զգացումը, շրջապատի բարբարոսութիւնը եւ եւրոպացիների շահադիտութիւնը: 
    բ) Անինքնաճանաչութիւն, արդիւնք ցեղային հայեցողութեան չգոյութեան եւ պատմութեան ու պատմա-իմաստասիրութեան լուրջ ծանօթութեան պակասի, ի մասնաւորի մեր պատմական կեանքը վարող հոգեւոր-իդէական ոյժերից օգտուելու անընդունակութեան:
    գ) Իշխանութեան զգացումի պակաս, արդիւնք` գոյավար ոյժերի խաթարումին եւ հետեւանքը` քաղաքական-գաղափարական-հոգեւոր անիշխանութեան, նուիրապետական եւ հեղինակաւորապաշտական բարոյագծերի անկում եւ շուտ զինաթափուելու տկարութիւն: 
    դ) ճշմարտութեան զգացումի խաթարում, որ ճակատագիրը շօշափող հարցերի, դժբախտութեանց պատճառների մեկնաբանումի մէջ` հային մղում է անկենսաբանական մոլորանքների - մի բան, որ ի վերջոյ յանգել է նկարագրի խաթարումին, մտածումի անբարոյակա-նութեան, իրատեսութեան եւ կամքի պակասին: Օրինակ, հայը իր ձախողանքի պատճառները վերագրում է երկրի բնութեան (իրակա-նում անառիկ), աշխարհագրական դիրքին (իրականում` սահմանուած ո՛չ թէ ոտից կոխան դառնալու, այլ` աշխարհակալելու), արտաքին ազ-դակներին (բայց ո՛չ իր անընդունակութեան` դրանցից նպատակայար-մարօրէն օգտուելու): 
    ե) Բարոյական կորովի պակաս, որի պատճառով ո՛չ միայն կեանքի առօրեայում, այլ եւ` յաճախ բախտորոշ վայրկեաններին` ասպարէզ է ընծայում թերուս, հատուածականացեալ, կեղծ եւրոպա-կանութիւն կրող տարրերին, որոնք մի՛շտ էլ հանդիսանում են զան-գուածի ուշադրութիւնը էականից հեռացնող, նրա կրաւորակա-նութիւնը եւ նպատակի անորոշութիւնը սնուցանող ներքին ազդակ: 
    զ) Ընդհանրապէս գիտական ոգու, գիտականութեան պակաս, որի պատճառով թերի եղաւ մեր վերածնունդը եւ անյաջող անցաւ դրան յաջորդող յեղափոխութիւնը: Դրա պատճառով կարելի չեղաւ գիտականութիւն դնել մեր պայքարի մէջ, անգա՛մ մեր երկիրը ռազմագիտօրէն, ազգագրօրէն, տնտեսապէս լրջօրէն ուսումնասիրել - մի թերի, որի հետեւանքով մեր յեղափոխութիւնը, հակառակ իր հերոսների գերմարդկային նուիրուածութեան, չկարողացաւ օգտուել ինչպէս ցեղի հոգեւոր ոյժերից, այդպէս էլ` Հայրենիքի աշխարհագրական կարելիութիւններից: 
    է) Ցեղային դաւանանքի, պատմազգացողական, կենսաբարոյական հայեցողութեան պակաս, որի հետեւանքով ղեկավար մտաւորականութիւնը անհաղորդ մնաց իր ցեղի պատմագործ ոյժերին եւ ո՛չ իր ժողովուրդը հոգեգիտօրէն ճանաչեց, ո՛չ մեր հարեւանները, ո՛չ էլ աննախապաշար պատկերում ունեցաւ իր ժամանակի աշխարհի քաղաքական եւ ընկերային շարժումների մասին: 
 ը) Պատմական զգացումի պակաս, որի վատթարագոյն հետեւանքներն են - դեգերումը` օտար ճշմարտութիւնների ետեւից եւ պատասխանատուութեան խնդրի անտեսում: Հայ կեանքում չկա՛յ նպատակի իշխանութիւն եւ գործնական ուղու ընդհանրութիւն: Հայութիւնը բազմանպատակ է, բազմուղի, որ ազգային տեսակէտով ասել է` աննպատակ, անուղի: Այս հոգեգծերի պատճառով, ղեկավարը մնում է անպատասխանատու, իսկ ժողովուրդը` զուրկ իրական ղեկավարութիւնը ճանաչելու ընդունակութիւնից: 
   թ) Հոգեւոր կեանքի ծայրայեղ տկարացում, որի հետեւանքներից են - արժէքների նուիրապետութեան եւ սրբութեան զգացումների խաթարումը, եսականութեան շեշտումը, երջանկութեան իդէալի անձնականացումը եւ առօրեայով ապրելու գոհունակութիւնը: 
    ժ) Տեսական խղճմտանքի պակաս, որի պատճառով վերացած է մտածումի եւ խօսքի բարոյականը, որով եւ` փոխադարձ վստահութիւնը եւ կուլտուրական ստեղծագործութեան հաւաքական շինարարութեան հնարաւորութիւնը: Ստեղծուել է հոգեբանական մի մթնոլորտ, որին միայն հիւանդոտ կասկածամտութեանն է թեւաւորում եւ մի ոճ, որ ծառայում է մի բանի - ժխտողականութեան, ճշմարտութիւններ […]: Կենսարժէք ճշմարտութիւնների հանդէպ գործնական մեթոդ է դարձել տգէտ ձեւանալ կամ տգիտութիւնը ծածկել փայլուն տարազներով: Սովորական երեւոյթ է` էականի դէմ անկարեւորը հանել, շարժումների դէմ ճակատ ստեղծել, անգործութիւնը եւ ժամանակի ունայնագործումը երկդիմի, թէական բանաձեւերով արդարացնել: Որոշ տարրեր սնւում են նպատակի խաբուսիկութեամբ եւ դրանով էլ աննկատ թողնում միջոցների, ուղու, աշխատանքի մեթոդի պակասը: 
    ժա) Պարտուողականութիւն, որը շեշտուեց մասնաւորապէս ազդեցութեամբը վերջին աղէտների, որոնց յիշատակները շարունա-կում են հայի մտածողութեան մէջ սնուցանել տկարութեան, պար-տութեան ճակատագիրը սեփական ոյժերի ներգործութեամբ փոխելու անկարողութեան զգացում: 
    ժբ) Անլիարժէքութեան զգացումի տիրապետում, որ հող գտաւ մեր ապրած աղէտների, կոտորածների, պարտութեան, տարագրութեան եւ սրանց կապուած նուաստացուցիչ յիշողութիւնների պատճառով:

ԽՏԱՑՈՒՄ     
Հայ կեանքի ժամանակակից տագնապի ենթակայական գլխաւոր պատճառներն են իդէական ոգու բացակայութիւնը եւ սրտի պակասը: 
    Մինչեւ այսօր` հայը իր ողբերգութիւնը չապրեց հարկաւոր, կենսաթափ խորութեամբ եւ իր կեանքի տագնապը չվերծանեց պատճառագիտօրէն: Հոգեւոր իր գլխաւոր զէնքը հանդիսացաւ լրագրութիւնը, որ աւելի ծառայեց մտքի ցրուածութեան, քաղաքական կամքի կազմալուծումին, հատուածական կրքերի հրահրումին եւ մոլորանք ստեղծելու գործին: 
    Անլուծելի են մնում մեր կեանքի էական հարցերը, որ նշանակ է անփութութեան` հանդէպ ճակատագրի եւ անլուրջ վերաբերմունքի` դէպի զանգուածի քաղաքական դաստիարակութեան գործը: 
    Մտքի անիշխանականութեան, քաղաքական աննպատակութեան հետ` տիրական չարիք դարձած է անգիտակցական վանողականութիւնը հանդէպ բոլոր այն ոգորումները, որոնք մտքի եւ կամքի սպառում, տքնութիւն են պահանջում: Դա նշանակում է, որ դեռ չկա՛յ կազդուրուելու ճիգ, չկա՛յ կենսաբանօրէն ստեղծագործ հաւատ դէպի ապագան, չկա՛յ լուրջ ուղեխուզութիւն, հոգեւոր, բարոյական, մտաւոր աճում: Մեր կեանքը զուրկ է պրոբլեմներին յղութիւն տալու, որով` ճշմարտախուզական ճիգից: 
    Մեր էութիւնը համակուած է բարոյական անտարբերութեամբ` դէպի բոլոր այն հարցերը, որոնք ազգային տեսակէտով գոյարժէք են: Մենք նախապաշարուած ենք անզօրութեան զգացումով եւ բնազդաբար անձնատուր եղած դանդաղ մահուան թովչանքին: Խօսւում է «անել դրութիւն»-ից եւ բնական համարւում ժողովրդի կրած բոլոր նեղութիւնները, աստիճանական քայքայումը, քաղաքական դիմազրկումը, հաշտուողականութիւնը` անհայրենիք կեանքի հետ: Մտքի մակերեսայնութիւնը հալածանք է բացել բոլոր խոր հասկացողութիւնների, մասնաւորաբար այն ճշմարտութեան դէմ, թէ չկա՛յ անել դրութիւն, երբ պատմագործ ոգին է ելք փնտռում: 
    Աղէտները եւ տարագրութիւնը ո՛չ նոր երեւոյթներ են, ո՛չ յատուկ միայն մեր ժողովրդին, ո՛չ էլ անյաղթահարելի չարիքներ: Բայց դրանք այդպիսին - անյաղթահարելի չարիք կը դառնան, երբ ենթական իր անհայրենիք կեանքի ցաւից, իր հայրենաբաղձութիւնից չի՛ ճգնում աւելի ազնուանալ, ոգիանալ, հզօրանալ, գումարել իր գոյութեան անսպառ ոյժերը: Դա հնարաւոր է, երբ ժողովուրդը ոգու առաջնորդներ ունի: Ճշմարիտ առաջնորդութեան պակասի իսկական վաւերագիրն է օրուայ հայութեան աշխարհագրական ցրուածութիւնը: Մեր գաղութները հաստատուած են առա՛նց քաղաքական նպատակի, առա՛նց ռազմագիտական, տնտեսական ցեղապահպանումի հաշիւների նախատեսումի: Զանգուածին վարել են կոյր ոյժերը, վայրկեանի յարմարութիւնը, իսկ ղեկավարութիւնը, կատարուած փաստից յետոյ իր գոյութիւնը արդարացրել է հետեւեալ անկենսաբանական տրամաբանութեամբ. «Իրական պայմանները ստեղծեցին հայկական սփիւռքը»: Այդ «սփիւռք»-ը հետեւանք է ոգու, նպատակի, ծրագրային աշխատանքի բացակայութեան: Ո՛ւր այս որակները չկան` հոն ամենազօր են «իրական պայմաններ»-ը: Ոգու որպիսի՛ ճիգ է պէտք, որպէսզի «սփիւռք»-ը կրկին «հաւաք» դառնայ: Առանց հոգեվերանորոգչական լուրջ ոգորումի` մենք գերի կը մնանք «իրական պայմաններ»-ի քմահաճոյքին: Այս նախապաշարումը մեր գոյութեան առաջին թշնամին է: 

ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ
    Պատահականութիւն չէ, որ Հայը դեռ չունի իր պատմութեան իմաստասիրութիւնը, որ ասել է` դեռ չի խօսել իր գոյութեան խորհուրդի, իր նպատակի հետ: 
    «Պատմութիւն» ասելով` հայն աւելի՛ հասկանում է իրերի ընթացքի նկարագրութիւնը, քան` ոգու տրամաբանութեան, իր կեանքի ներքին ոյժերի եւ խորհուրդների մեկնաբանութիւնը: 
    Դարերից ի վեր մեզ պակասում են պատմաստեղծումի հոգեւոր երեք էական գործօնները` պատմական զգացում, նպատակի կամք եւ ճիգի ժառանգութիւն: 
    Պատմական զգացումով է պայմանաւորւում պատասխանատուութեան, որով` երկիւղածութեամբ դատելու եւ նուիրումով գործելու պահանջը: Նպատակի կամքը նախատեսում է գոյութիւնը իմաստաւորելու եւ սրա հարցերին կեանքի շեշտով մերձենալու արիութիւն: Ճիգի ժառանգութիւնը պարտադրում է հետեւողականութիւն, օրգանաբար ստեղծագործելու ոգեկան ոյժ: 
    Երեք այս որակների ներդաշնակութիւնն է ընծայում պատմաստեղծումի հոգեվիճակը: Դրա բացակայութիւնը ախտանիշ է հոգեսպառութեան, որի հետեւանքներից են` տկարութեան զգացումը, ներքին չարութիւնը, անհամերաշխութիւնը, եսականութիւնը, քաղաքական կամքի վատասերումը, աննպատակութիւնը, յոռետեսութիւնը: 
    Ըստ մեր պատմութեան վկայութեան` հայի գործն ու նպատակը, որով` աշխատանքն ու արդիւնքը, զոհողութիւնն ու վաստակը չեն համապատասխանում միմեանց: Նրա ոգորումների ճակատագիրը կնքում է իրերի քմահաճոյքը - արտաքին ազդակները, անակնկալ միջադէպերը, պատահարները: Դիպուածապաշտ է հայը, ինչպէս պատմական զգացումից, կռահելու եւ ծրագրելու խանդից զուրկ ամէն մարդ: 
    Օրգանական կապ չկա՛յ հայի մտայղացումների եւ պատմանպատակ տքնութիւնների միջեւ: Ո՛չ միայն արուեստին, այլ եւ` գիտութեան, անգամ հասարակ գրին ծառայող հայն իրան համարում է երկնային խորհուրդների ներկայացուցիչ եւ կտրւում երկրից: Կեղծ խորհրդապաշտութիւնը, յաճախ, զրկում է նրան իրական, զօրութենաւոր զգացումների մակածութեամբ (ինդուկցիա), ոգեկան տարրերի համախառնումով նպատակ կառուցելու հնարաւորութիւնից: Հայի նպատակը յղացումն է երեւակայութեան, գործերը` տենչերի: Նա չունի գործնական նպատակ եւ պատմականօրէն նպատակադիր գործունէութիւն: Մտածումի եւ կամքի աններդաշնակութիւնը, բանականութեան եւ զգացումի հակասութիւնը նրա ոգորումները թողնում են անպտուղ, հերոսականները` անվաստակ: Անստեղծագործ ողբերգութեան, այսինքն` աղիտապաշտութեան էակ է հայը, որպիսիք են բոլորը, որոնք չունին նպատակի կամք: 
    Միայն արտաքին ազդակները չեն պատճառը, որ հայոց պատմական ոգին զուրկ է տրամաբանական զարգացումից: Պակաս է հայոց ստեղծագործական խանդի ներքին թափը, որով եւ` հետեւողականութեան կամքը, ճիգի ժառանգութեան զգացումը: Անհատը ժխտում է անհատի, սերունդը` սերունդի գործը, նպատակը, ուղղութիւնը: Նոր կեանքի բաղձանքով համակուած էակ է հայը եւ նրա ճշմարտութիւնները կարճակեաց են - արշալոյսից` մինչեւ արշալոյս: ԳՍործի, արժէքների յաջորդականութիւն եւ կուտակաւորում չի՛ ճանաչում նրա պատմութիւնը: Նորատենչութիւնը նրա համար ո՛չ թէ ինքնագերազանցումի քայլ է, այլ` ինքնահակասում, ժխտում: Հայը ժառանգական ճիգի մարդ չէ՛, այլ` պատմական յիշողութեան: Նա չի՛ շարունակում գործը, այլ` միայն ապրում` որպէս կատարուած փաստ: Նա աւանդապահ է, բայց ո՛չ ստեղծագործ, դիպապաշտ, բայց ո՛չ իրերի շարժի հետ գործող: Հայի հոգեւոր զարգացումն ընթանում է անկապ թռիչքներով եւ ո՛չ թէ տրամաբանական շղթայակցութեամբ: Այդ է մէկը այն պատճառներից, որ մեր պատմութիւնը ո՛չ թէ արդիւնքներ է կուտակում, այլ` հակասութիւններ, աղէտներ, սարսափներ վիժում: 
  Կառուցողական հոգեգիծ չկա՛յ որեւէ գործի, գաղափարի նպատակի մէջ, եթէ դրանք չեն բղխում պատմական զգացումից: Քաղաքական անկումն ու հոգեւոր դեգերումն սկսում են այնտեղ, ուր մարդիկ կորցնում են իրանց պատմութիւնը վարող ոյժերի հետքը - ճակատագիր դարբնող նախահայրերի ոգու առաջնորդութիւնը: Հոգ վիճակն է ճակատագրի որոշիչը եւ պատմաստեղծական հոգեվիճակը նա է, որում անցեալի ապրումը, ներկայի խնդիրը եւ ապագայի զգացումը ներդաշնակաբար ազդու են: 
    Մեծագործ հայրերի նպատակի, գործի, ուղղութեան լքումը հետեւանք է ոգու սպառումի: Սպառումն է մայր ամենայն այլասերումի- մտքի, զգացումի, քաղաքական կորովի թէ բարոյականի: Նման այլասերումի արդիւնք է պարտուողական հոգեվիճակը: Մօտաւոր ժամանակների մեր դեգերանքները, կիսաշունչ գործերը, անհետեւողականութիւնը, պատեհապաշտութիւնը պայմանաւորւում են այդպիսի հոգեվիճակով: Արկածուելը, պատուհասուելը դառնում են անխուսափելի, եթէ չի գործում պարտուողական հոգեվիճակը յաղթահարող վերածնական կամքը: Առանց վերածնունդի` կարելի չէ՛ հոգեվիճակ, որով եւ` ճակատագիր փոխել: Պատմութիւնը տրամաբանական արտայայտութիւնն է ա՛յն բոլորի, ինչ ժամանակները կուտակել են որպէս ոգեկան տարրեր եւ կառուցել` որպէս հոգեբանութիւն: Պատմական ճակատագիրը նախ եւ առաջ ոգու տարողութիւն է: Ոգու տարողականութեան պակասի պատճառով է, որ լրջօրէն դեռ չենք կարողանում պատասխանել մեր կեանքի պատմական զարգացման տեսակէտով այնքան էական նշանակութիւն ունեցող հետեւեալ հարցերին. 
    1) Ինչո՞ւմն է խորհուրդը այն բանի, որ թէ՛ համիտեան, թէ՛ իթթիհատական, թէ՛ միլլիական Թուրքիան Հայաստանի եւ հայութեան հանդէպ մնաց քաղաքական նոյն տեսակէտի եւ գծի վրայ: Մենք չենք ըմբռնել եւ գնահատել ցեղային գործօնը, որ իր հիմքում ղեկավարն է պատմական կամքի: Չենք ըմբռնել, որ իշխանաւորի անձը կամ տուեալ վարչաձեւը խորտակելով կամ բարելաւելով` ազգերի յարաբերութիւնները չեն փոխուի, գոյութեան իմաստ եւ բովանդակութիւն ունեցող պատմական հարցերը չեն լուծուի: Քսան տարի օսմանեան տիրապետութեան դէմ կեանքի եւ մահուան կռիւ վարելուց յետոյ` 1908թ. մեր զինուած պայքարն այլեւս աւելորդ համարեցինք եւ հակառակ Կիլիկիոյ յաջորդ տարուայ (1909թ.) ջարդին` շարունակեցինք հաւատ ընծայել քաղաքական օսմանականութեան, մինչեւ որ կը հասնէին Մեծ եղեռնի օրերը: Անակնկալի՞ եկանք, թէ՞ պատուհասուեցինք: Պատմութեան մէջ - մեր թէ թշնամու - ե՞րբ ենք տեսել զգացումների յաւիտենականի տրամադրութիւնը: Մենք զբաղւում ենք «անմիջական» չարիքով, «անմիջական» կարիքով, պատմութիւնը մեզ համար վայրկեանի բաղձանք է եւ տրամաբանութիւն: Դեռ այսօր էլ չենք սիրում իրերի խորքը թափանցել: Մեզ համար «վայրկեան»-ը եւ «անմիջական»-ը ո՛չ թէ յաւիտենականի բնական մի մասնիկը, «անմիջական»-ի մի արտայայտութիւնն են, այլ` վերջինների հակադրութիւնը: Վայրկենապաշտն` արկածւում է, ներկայապաշտը` մնում է անապագայ - իրերի կամքով եւ ոգու տրամաբանութեան օրէնքով թրծուած այս ճշմարտութիւնը դեռ այժմ էլ դժուարանում ենք հարազատել: 
    2) Ինչպէ՞ս եղաւ, որ` 
    Մեր դրացի բոլոր ժողովուրդները - արիական թէ մոնգոլ, կովկասեան թէ սեմական, քրիստոնեայ թէ իսլամ - դուրս եկան մեր դէմ: 
    Թուրքիայի դէմ ելանք, բայց կայսերական Ռուսաստանի հովանաւորութիւնը ապահովելու փոխարէն` միացանք ռուս յեղափոխականներին, աւելի եւս գրգռելով ռուս իշխանութեան թշնամանքը, իսկ դրանից յետոյ, 1914-ին, կամաւորական շարժումով միացանք ցարական բանակին: 
    Փրկութիւնը ակնկալեցինք եւրոպական պետութիւններից, իսկ մեր դատի հովանաւորութիւնը, թէկուզ բարոյական իմաստով, յանձնեցինք այս պետութիւնների կառոյցին ընկերային յեղաշրջումով սպառնացող տարրերին, օրինակ` Երկրորդ Ինտերնացիոնալին: 
    3) Ինչպէ՞ս եղաւ, որ զուտ ցեղային, ազգային-ազատագրական շարժառիթներով եւ նպատակով ծագած յեղափոխութիւնը ղեկավարուեցաւ նաեւ ընկերային լոզունգներով, հակառակ որ Քրիստափորը «յաւելեալ արեան» իր տեսութեամբ հայ մտաւորականութիւնը զգուշացրել էր սոցիալ-դեմոկրատիզմի պահանջներին հետեւելու չարիք-վտանգից: Ի՞նչ շահեց հայութիւնը իր մտաւորականութեան որոշ մասի դաւանած «արեւմտեան դեմոկրատիզմ»-ից, բացի նրանից, որ Եւրոպան մեր ծով արիւնը փոխանակեց Թուրքիայից սպասած իր քաղաքական եւ տնտեսական շահերով, որ հին Ռուսաստանը կոտրեց մեր յեղափոխութեան բազուկը, իսկ օրուայ կարմիր Մոսկուան շարունակում է մեզ համարել եւրոպական իմպերիալիզմի ագենտներ: 
    Ի՞նչ էր «մանդատ»-ի մեր քաղաքականութիւնը, լուրջ ըմբռնո՞ւմ էր դա աշխարհի մասին, թէ՞ ցնորք: Հոգեբանօրէն, դա չէ՞ր նշանակում ժողովուրդն իր բազուկին չվստահող, քաղաքականապէս եւ մարտապէս կրաւորական դարձնել կամ հայութիւնը սին յոյսերի մղելով` բոլշեւիզմը Հայաստանի գոյութեան դէմ գերագրգռել: Այդ չանդրադարձա՞ւ նաեւ Կարսի աղէտի վրայ: Ինչո՞ւ հայ զօրքը չկռուեց. «առարկայական պայմաննե՞րն» էին աննպաստ, ամրութի՞ւնը խարխուլ, սպառազինութի՞ւնը թերի, թէ՞ չկար մի բան - այդ բոլորից օգտուելու ոգի եւ վճռականութիւն, եւ կար մի բան - այնքան մեծ յոյս Եւրոպայի վրայ, որ Կարսում` պարտուելը կամ յաղթելը չէր համարւում ճակատագրական` Հայկական հարցի համար: 
    Քաղաքականութիւն ունէի՞նք, ունի՞նք: Երէկ բարեկամ էինք հեռաւորներին, թշնամի` մերձաւորներին: Այսօ՞ր. դէմ ենք բոլշեւիզմին եւ թշնամի` կովկասեան հակաբոլշեւիկ դրացիներին: Անգլիայից, Ֆրանսիայից հիասթափուած ենք, իսկ ԳՍերմանիային, Իտալիային` «գաղափարախօսօրէն» հակառակ: Որպէս թէ թշնամի ենք Թուրքիային, բայց, իրականում, ոչինչով է արտայայտւում մեր թշնամանքը: 
    Օրուայ հայութիւնը կարո՞ղ է քաղաքականութիւն ունենալ, երբ չունի ցեղային դաւանանք, հոգեւոր իշխանութիւն, բարոյական ոյժ, ճակատագիր փոխելու կամք եւ ազգային ղեկավարութիւն: Կարելի՞ է ներքին ծրագիր ունենալ, երբ չկայ արտաքին քաղաքականութիւն: Իսկ երբ ներքին ծրագիր եւ արտաքին քաղաքականութիւն չկայ, կարո՞ղ է լինել կազմակերպուած, տեւական եւ նպատակորոշ աշխատանք: Ո՛վ չունի արտաքին քաղաքականութիւն, չունի ե՛ւ ներքին ծրագիր, ե՛ւ կենսիմաստ գործունէութիւն: 
    4) Ինչո՞ւ արժէքների նուիրապետութեան զգացումը միշտ պակաս եղաւ հայ ղեկավարութեան մէջ - մի բան, որ անգա՛մ վտանգի ծանրագոյն վայրկեաններին, դարձաւ ներքին պառակտումների պատճառ, ոյժերը ջլատող: 
    5) Ինչո՞ւ հայ մտաւորականութեան մի մասը շուտ անկրօնացաւ - տգիտութի՞ւնն էր պատճառը, սուտ եւրոպականութի՞ւնը, թէ՞ բարոյական աթէիզմը: Սա չէ՞ր հայ եկեղեցականութեան բարոյական անկումի մի պատճառը: Կրօնը «անհատական խիղճի գործ» հռչակելը անտակտութիւն չէ՞ր, երբ դեռ պետութիւն չունեցած` խզում էինք ժողովուրդը միացնող դարաւոր կապը: Ինչի՞ց առաջ եկաւ հայ բոլշեւիզմը - արդեօ՞ք միայն ռուսական ազդեցութիւն, թէ՞ նաեւ հայ կեանքի բարոյական ներքին պայմանների ախտավիժում: Ինչո՞ւ խոր եղաւ հայերի հոգեւոր բոլշեւիզմը եւ մակերեսային քաղաքականութիւնը:
    6) Ինչո՞ւ անկարելիութեան աստիճան դժուար է ամենապարզ ճշմարտութիւնն անգամ` պարտադրել մեր իրականութեան, եթէ այդ ճշմարտութիւնը նպատակիմաստ է, շինարար, ստեղծագործ: Ինչո՞ւ հայութիւնն անձնատուր եղաւ անկենսաբանական մոլորանքների: Ինչո՞վ բացատրել օրուայ հայ մտաւորականութեան գաղափարավախութիւնը, միաժամանակ, անցեալ արժէքների եւ աւանդների չարաշահումը - նորին թշնամի են, հինը` լղրճող, աղարտող: Ինչո՞ւ դժուար է որեւէ յանցագործ, հասարակութեան կամ ազգի դէմ մեղանչած մէկը ո՛չ միայն պատժել, այլեւ` սանձել: Ինչո՞վ բացատրել կեղծիքի տիրապետութիւնը` մեր կեանքում - խօսքի անիմաստութիւն (օրինա՛կ, ազգային միութիւն քարոզողները եւ խանգարիչները միեւնոյն անձերն են): Ինչո՞ւ չի իրականանում հայկական միութիւնը - արդեօ՞ք դրա պատճառը միայն բոլշեւիզմն է: Բոլշեւիզմից առաջ կա՞ր հայկական միութիւն - միաճակա՞տ էին հայերը Եւրոպայի առաջ, երկու պատւիրակութիւն չէ՞ր նշանակում ապացուցել, որ մենք, քաղաքական իմաստով, դեռ ազգ չենք: Առա՛նց արժէքների նուիրապետութեան զգացումի, առա՛նց ներցեղային բարոյականի, հոգեւոր բռունցքի` հնարաւո՞ր է որեւէ միութիւն: 
    7) Ինչո՞ւ հայն անարդար է հային հանդէպ եւ թշնամանող - դրանով չի՞ արդարացւում ընդհանրապէս օտարների` իր հանդէպ ունեցած անարդար եւ թշնամական վերաբերմունքը: Ասւում է, որ հայ բոլշեւիկները զիրար սեւացնելով եւ մատնելով` զոհեր են մատակարարել Մոսկուա-Թիֆլիսի հայաջինջ քաղաքականութեան: Գիտենք, որ արտասահմանում մի քանի հոսանքների բաժանուած հայերն անվերջ յաճախել են իրենց բնակած երկիրների ոստիկանատները եւ զիրար մերկացրել, զրպարտել են` առանց անդրադառնալու, որ դրանով քաղաքականապէս կասկածելի, բարոյապէս` անարժէք են դարձնում ընդհանրապէս հայութիւնը: Երբ ներցեղային բարոյական չկայ` ազգի իւրաքանչիւր անդամը միւսի համար դառնում է հալածիչ, ոսոխ, իսկ ինքը` ազգային ամբողջութիւնը անդամալուծւում է: Հաւաքականութեան զգացումի խաթարումը ինքնին բաւական է, որ մի ազգ մեռնի, թէկուզ դա չունենայ արտաքին թշնամիներ: 
    8) Ինչո՞ւ չի ստեղծւում մարտիկը, մարտական ոյժը - ինչո՞ւ չկայ վերջինի պաշտամունքը, այլ, ընդհակառակն, ճիգ է նկատւում մարտական մեր անցեալը խաթարել կամ մարտական ոգի ունեցող կազմակերպութիւնները զբաղեցնել ներքին թնճուկներով եւ կեղծ մշակութային խնդիրներով - պար, երգ, դերասանութիւն: Օրուայ հայը գիտէ՞ օգտուել մեր անցեալից, ի՞նչն է վարում մեր պրոպագանդը - ողբերգական-հերոսականի ոգի՞ն, թէ՞ եւրոպացուն այլեւս զզուանք պատճառող նուաստութեան զգացումը: Աշխարհն ինչպէ՞ս ճանաչում է մեզ - որպէս ջարդուելու ընդունա՞կ, թէ՞ հերոսական ստեղծող ժողովուրդ: Ո՞վ է մեղաւորը այդ բանում: Ինչո՞ւ որոշ տարրեր բնազդական թշնամանքով դուրս եկան տարօնականութեան դէմ, որ ասել է` պատմա-հոգեբանական հիմք ունեցող այնքա՜ն անհրաժեշտ հոգեվերանորոգչական շարժում, նոր հոգեվիճակ ստեղծելու ճիգ: Ի՞նչը պէտք է լինի հայ մարդու իդէալը, գործը - կարեկցա՞նք ստեղծել իր շուրջը, թէ՞ քաղաքական շահագրգռութիւն:
    9) Ինչո՞ւ նոր սերունդ դեռ չի դիմագծւում, հակառակ որ մի սերնդի կեանք անցաւ վերջի տարագրութիւնից ի վեր: Ժողովրդի կեանքում օրգանական-հոգեւոր աճո՞ւմ գոյութիւն չունի, ցեղի կենսա-բարոյական ոյժե՞րն են սպառուել, թէ՞ արուեստական խոչընդոտներ կան: Ինչո՞ւ ցեղակրօնութիւնը չդարձաւ ընդհանուր շարժում, երբ դրա համար կար հնարաւորութիւններից էականը - հոգեբանական հողը, երբ ամէնուր կար խանդավառութիւն եւ սպասում: Ո՞վ ստեղծեց երկու սերունդների հակամարտութիւնը: Ախտաբանօրէն վերծանուե՞լ է այն խնդիրը, թէ ի՛նչ է նշանակում նախանձի մթնոլորտ ստեղծել սերնդի եւ սերնդի միջեւ: Առանց յաջորդութեան բնական զգացումի` կարո՞ղ է բարոյական կապ ստեղծուել հին եւ նոր սերունդի միջեւ: Առանց կեանքին հասարակագիտօրէն մօտենալու, առանց ժամանակի ոգին ըմբռնելու` կարելի՞ է նոր սերնդի դաստիարակութեան մասին խօսել: Գոյութիւն ունի՞ նորահաս սերնդի դաստիարակութեան եւ կազմակերպութեան լուրջ ծրագիր, աշխատանք, որ նշանակում է` ծրագիր եւ աշխատանք հայութեան ապագայի համար: Ովքե՞ր են նոր սերնդի մղում «հաճելի ժամանակների», մանրագործութեան, հոգեւոր գաղջութեան, նպատակի չնչինութեան: Ինչո՞ւ դեռ չեն հարազատւում հասարակագիտական հետեւեալ երեք ճշմարտութիւնները - ա) ժողովրդի հոգեւոր վերանորոգումը հնարաւոր է միայն նորահաս սերունդի միջոցով, բ) յարանուանացած, հատուածականացած մի ժողովրդի միութեան հաշտարար ոյժը նոր սերունդն է, գ) հայրենիքի ինքնապաշտպանութեան գործի կազմակերպութիւնը տարւում է նորահասի խնդրի կապակցութեամբ: 
    10) Գոյութիւն ունի՞ հայկական պրոբլեմատիկա. ո՞րն է դա: Ինչո՞ւ ցայսօր չճշտուեցին մեր երկրի եւ ժողովրդի ճակատագիրը շօշափող խնդիրները եւ սրանց կարեւորութեան աստիճանը: Առանց ճշմարտախուզութեան` կա՞յ անցեալը հասկանալու ճիգ, առանց սրան` հնարաւո՞ր է նպատակաւոր դիրքորոշում ներկայում, առանց վերջինի` կա՞յ լուրջ աշխատանք` ապագայի համար: Առհասարակ, մոլորանքը եւ ինքնախաբէութիւնը չէի՞ն մեր կեանքը վարող ոյժերը: Ճի՞շդ է, որ մենք թշնամիներ եւ բարեկամներ ունինք: Ի՞նչ ենք անում թշնամիների դէմ, ի՞նչ` բարեկամների համար: Հասարակագիտականօրէն հիմնաւորուա՞ծ է օրուայ հայ խօսքը, մամուլը: Ինչո՞ւ հայ կեանքում ամէն խօսք կրում է ծիծաղելի մեծամտութեան կամ թունաթափութեան կնիք: Ինչո՞ւ ճշմարտութիւնը չի գնահատւում` ըստ իր բանական կշռի: Քանի՞ զգացումի, քանի՞ ճշմարտութեան է ծառայում իւրաքանչիւր հայ: Ներքուստ պառակտուած այս էութիւններով կարելի՞ է ստեղծագործ ընկերութիւն, ազգ, հայրենիք, պետութիւն ստեղծել: Կա՞յ այդ բոլորը ստեղծելու կենդանի իդէալ: Ամէն ինչ բաղձանք չէ՞, այլապէս, ինչո՞ւ ողբերգութեան 20 տարին անցաւ առանց շօշափելի գործի: Քսան տարի անպտուղ անցկացնել չի՞ նշանակում հաստատել, թէ` որպէս պատմաստեղծ գործօն, միտք եւ առաջնորդութիւն` մեռեալ է հայութիւնը: Եւ, վերջապէս, հաշուի առնուե՞լ է, թէ բարոյական որպիսի՛ կործանում է քսան տարի անընդհատ տարբեր երկինքների տակ յիսուներկու ազգերի ինքնասիրութիւնը շոյել: Դրանից յետոյ` ինքնակամ դառնալու ընդունակութիւն մնո՞ւմ է: Անկախութեան ցաւ ունենալ, բայց ոգորում, պայքար չունենալ` չի՞ նշանակում անզգայ դառնալ եւ հաշտուել դանդաղ մահուան ճակատագրին: 

ԸՆԴՀԱՆՐԱՑՈՒՄ
    Հայութեան բոլոր դժբախտութիւնների ենթակայական պատճառը ոգեսպառութիւնն է: Իրական ամէն ուղի եւ նպատակ նախատեսում է ոգեկան ոյժ: Անստեղծագործ նպատակ, ունայն գործ, անկենսաբանական խօսք - դրանք բոլորը պայմանաւորւում են սպառուածութեան զգացումով: Ոգեսպառ, ասել է` անուղի, աննպատակ, նաեւ` սխալադատ: Սխալ դատողութիւններով կառուցուած ճշմարտութիւնները անկենսաբանական են: Անկենսաբանական ճշմարտութիւնների ծառայող ժողովուրդների կեանքը դանդաղ մահուան մի առաջընթաց է, նրանց պատմութիւնը` սեւ թուականների պաշտամունք: Տխուր երգերի եւ ձախողուած հերոսականների, անստեղծագործ ողբի եւ անզօր ափսոսանքի, երկարատեւ յօրանջումների եւ երերական տրամադրութիւնների հեղինակներ եւ միաժամանակ զոհեր են նման ժողովուրդները: Ճակատագիրը Դեր-Զօր եւ իրար յաջորդող խորտակումները պարտադրեց մեզ, որովհետեւ նպատակագրային իր տեմպերամենտով` թշնամին գերազանցեց մեզ: Նա մեզ գտաւ անուղի, ներքուստ տատանուողի հոգեվիճակում, եւ վարեց մեզ այնտեղ, ուր կամենում էր: Չքմեղանում ենք, որ «խաբուեցինք»: Չկա՛յ խաբուել, կայ ինքնախաբէութի՛ւն: Խաբւում են բոլոր նրանք, որոնք ղեկավարւում են ո՛չ թէ կամեցումով, այլ` տրամադրութիւններով: 
    Սխալ բոլոր հաշիւների աղբիւրը ոգեսպառութիւնն է: 
    Նոյն հոգեվիճակն է այսօր հայութեան պարտադրել նուաս-տութեան, անարժէքութեան, իր ոյժերը ստորագնահատելու եւ իր գոյութեան սպառնացող ոյժերի անյաղթահարելիութեամբ նախապա-շարուելու զգացումը: Յոռետեսութիւնը, թէ կարող է որպէս հայ ապրել, հետեւանք է ա՛յն բանի, որ բարոյական իր կորովը տկար է համարում: Կորած է ամէն ժողովուրդ, որ թողած իր ներաշխարհը` անվերջ թօթովում է «ռէալ պայմաններ»-ի մասին: 
    Գոյութեան մեծագոյն «ռէալ»-ը ոգին է: Երբ չկա՛յ այս հասկացողութիւնը` մտածումը ճշմարտութեան փշրանքներ է վիժում եւ էութիւնը գերի է դառնում «արտաքին ազդակներ»-ին: Այդտեղ ներկայ են արդէն ցեղային պահպանութեան յոռետեսութիւնը, քաղաքական անկարողութեան զգացումը եւ ճակատագրին հնազանդելու բաղձանքը: Այս հոգեվիճակից ծնւում է ներքին չարութիւնը, որի հետեւանքով` գործի չափանիշը դառնում է նախանձը, խօսքը ստանում է թունաթափութեան եւ պրոպագանդը` տկարութեան վաճառքի բնոյթ: 
    Մեր արտաքին քաղաքականութիւնը յենւում է կեղծիքի վրայ, որովհետեւ դա թելադրւում է տկարութեան զգացումից: Քաղաքականութիւնը ենթադրում է` նա՛խ ցեղային սուր ինքնազգացողութիւն, ինքնայարգանք եւ իրաւունքի գիտակցութիւն: Հայը վարժուել է իր իրաւունքը սպասել օտարների արդարամտութիւնից: Դրա համար էլ` նա բարեկամներ չունի, որովհետեւ կանխաւ մատնում է մուրալու իր տկարութիւնը: 
    Իր պրոպագանդում հայն երեւան չի գալիս որպէս արժէք, այլ` որպէս կարեկցանք հայցող: Չկա՛յ ոյժի եւ հզօրանքի պրոպագանդ - դրա համար էլ` կայ թշնամանք տարօնականութեան եւ ցեղակրօ-նութեան դէմ: Տկարութեան թշնամանքը թոյլ չի տալիս, որ ըմբռնենք կեանքի ճշմարտութիւնը: Սրա հետեւանքն է, մի կողմից` կեղծ մարտականութիւնը, միւս կողմից` թշնամանքը դէպի մարտականը: Ոգեսպառը թշնամի է ճիգ եւ կորով պահանջող ամէն բանի: Դրա հետեւանքներից են նաեւ մտքի ցրուածութիւնը, կեղծ մխիթարութիւնը, կեղծ ինքնագոհունակութիւնը, քաղաքական սոֆիզմը, հոգեւոր շինականութիւնը: Իմ համոզումը հրամայուած ճշմարտութիւնն է: Հօրս եւ ո՛չ թէ նախահայրերիս ճամբով: Այստեղ` հին սերնդի անկենսաբանական մեծամտութիւնը, նորի` ծուլութիւնը: Դէպի՜ նախահայրերը - դա երեւակայութեան լարում, մտքի տքնութիւն եւ մեծագործութեան ճիգ է պահանջում: Կրկնի՛ր, որ «ամէն ինչ կորած է եւ անկարելի» եւ մտածի՛ր անձիդ մասին: Այդ աւելի՛ դիւրին է, եսականացնող եւ գրաւիչ: 
 Դաստիարակչական անզօրութիւն կայ հայ ընտանիքում, նուազ բացառութիւններով ծնող կայ, մայր չկայ: Հայ կինը դաստիարակչական իր դերը չի խաղում: Ուզո՞ւմ ես սերունդը «հայ պահել», նախ` ստեղծի՛ր ցեղահոգ մայրը: Կանանց կազմակերպութիւնները փոխանակ այս գործին միայն ծառայելու` իրենց նպատակը լցնում են մանր բարեգործութիւններով: Ո՞ւր է հայ հայրը: Մանուկի եւ պատանու համար առաջին իրական գաղափարատիպը, շօշափելի հերոսը իր հայրն է: Ի՞նչ է օրուայ հայ մարդը որպէս գաղափարատիպ, որին բնազդաբար ձգտում է նմանել մանուկը: Երբ պարտուողական հայրեր կան` դուրս կը գայ նուաստութեան զգացումով համակուած սերունդ: 
    Եկեղեցին եւ դպրոցը - կրօնը եւ դաստիարակութիւնը - դարձել են անբովանդակ: Նրանք ներքին ապրում չե՛ն, այլ` արտաքին կրթութիւն եւ ծէս: Խորհուրդ չի՛ մնացել նրանցում, որովհետեւ հայ անհատը շարունակում է մնալ չվերանորոգուած, այսինքն` կենսաբանօրէն հաւատաթափ: 
    Հայաստան եւ հայրենասիրութիւն - դրանք նախատեսում են քաղաքական վերաբերում դէպի հայրենիքը: Դա ենթադրում է խորին մտահոգութիւն ապագայի հանդէպ, որով եւ` յստակորոշ մի ծրագիր եւ կենդանի, ուղղագիծ եւ յարատեւ աշխատանք: Ինչո՞վ է արտայայտւում օրուայ հայ մարդի հայրենասիրութիւնը: Կարելի՞ է երեւակայել աւելի գաղջ, իր խորքում աւելի վիրաւորական վերաբերում, քան Հայաստան «մեխ ու տախտակ» ուղարկելով, սնարժէք մի «ներգաղթ»-ի հաւատ կեղծելով, երկրի «բարգաւաճում»-ը փառերգելով կամ թերութիւնները քննադատելով, ի մի բան` ունայնագործութեամբ եւ խօսքի քամիաբանութեամբ հայրենասիրական պարտականութիւնը բաւարարուած համարել: Հայը ի՞նչ բովանդակութիւն է դրել իր ներգաղթի եւ ի՞նչ ապրում` իր օտարութեան մէջ: Երկրին սպառնում է սուրը, արտասահմանին` ձուլումը: Այս չէ՞ օրուայ տիրական մտածումը, հեղինակաւոր ճշմարտութիւնը: Եւ դա խուճապ չի՞ ստեղծել ամէն տեղ: Մեր ցրուածութիւնը չարիք համարելով` ուզում ենք, որ հայութիւնը հաւաքուի Երկիր: Բայց խուճապահարի հոգեվիճակը թոյլ տալի՞ս է, որ այդ ուղղութեամբ մենք նպատակաւոր մի քայլ առնենք: Ո՞ւր է բոլշեւիկասէր տարրի տարիների «քաղաքականութեան» եւ հակաբոլշեւիկ տարրի տարիների «պայքար»-ի արդիւնքը: Կա՞յ քաղաքականութիւն, կա՞յ պայքար, եթէ զանգուածը չի՛ դաստիարակուել եւ կազամկերպուել որպէս Երկրի ինքնապաշտպանութեան ակտիւ ազդակ: Կա՞յ վտանգը յաղթահարելու որեւէ հաւանականութիւն, եթէ դա չես դարձրել ճակատագրիդ անբաժան ընկերը, եթէ չես որոշել ապրել վտանգի թագաւորութեան մէջ: «Ես եւ վտանգը ճակատագրի եղբայրներ ենք եւ նրա թագաւորութեան մէ՛ջ միայն կարելի է յաղթահարումի, այսինքն` ստեղծագործումի կամք ու կորով մշակել»: Բայց այս խօսքը կարող է ասել միայն վերանորոգուած ժողովուրդը: 

* * *
    Չվերանորոգուած ամէն էակ տկար է: Նմանը չունի՛ ռէալ քաղաքականութիւն: Տկարութիւնը աշխարհի հետ լեզու չի գտնում: Հայը թշնամի է թէ՛ Ռուսիային, թէ՛ Թուրքիային, թէ՛ հին իր «դաշնակիցներին», թէ՛ դրացի ժողովուրդներին, թէ՛ հայկական ներքին որեւէ խմբակցութեան, որին ինքը չի պատկանում: Նա պատերազմ է հռչակել աշխարհին եւ խաղաղօրէն նստել օտարութեան մէջ ձեռք բերած իր խրճիթում: Խօսքով «ծովից ծով Հայաստան» է հոլովում, գործքով` անտարբեր է անգա՛մ «Արարատեան կորիզ»-ի ճակատագրի հանդէպ: Անկարելի նպատակի սնուցիչը - դա ոչինչ անելու հոգեբանութիւն է: Որպէս սպառուած էակ, օրուայ հայը ներքին ճակատում գործում է նախանձի զէնքով, արտաքինում` կեղծ ինքնապաշտպանուողի «մտորումներով»: Այս պատճառով` սուտը դարձել է գործունէութեան միջոց, ինքնախաբէութիւնը` ղեկավար սկզբունք: Դրա հետեւանքներից է ստամտաւորականութեան, հոգով փերեզակ տարրի տիրապետութիւնը մեր կեանքում: Ամէն շինարարութիւն, մասնաւորապէս ազգային-պետական, պահանջում է իդէալիստական խորքով, նախաձեռնութեան ոգով օժտուած ղեկավարութիւն եւ յեղափոխիչ, ակտիւացնող երիտասարդական ոյժի մասնակցութիւն: Մեծ ժողովուրդները ազգային շինարարութիւն ասելով` հասկանում են նախ եւ առաջ նորահաս սերնդի դիմակերտումը, նրան ինքնապաշտպանողական ոյժ դարձնելու աշխատանքը: Տգէտ եւ անձեռնահաս մի ղեկավարութիւն - ահա՛ ժողովրդի ապագայի առաջին թշնամին: Ապագայ ստեղծւում է ժամանակի ոգու ըմբռնումով եւ այս ոգուն համապատասխանօրէն դաստիարակուած եւ կազմակերպուած նորահասի միջոցով: Նորահասը ուժապաշտ է, դա համախմբւում է ոյժի հմայքի շուրջը եւ մօտենում միայն ա՛յն նշանախօսքերին, որոնք դառնում են կոնկրէտ մի նպատակի շուրջը: Չկա՛յ բացարձակ հրամայական, կա՛յ հրամայականի վերածուած բարոյական մի բովանդակութիւն: Տարբեր արդիւնք է ստացւում, երբ ասում են - «եղի՛ր հայ», «հայ մնա՛», եւ տարբեր` երբ ասում են - «եղի՛ր այս տիպի հայ», «ունեցի՛ր այսինչ նպատակը»: Ո՛ւր դաստիարակութիւնը բովանդակութիւն, որոշ իդէալ եւ յստակադիր նպատակ չունի - այնտեղ չկա՛յ դաստիարակութիւն: 
    Առհասարակ, մեր կեանքում բացակայում է ապագայահոգ գործ անելու եւ արածը որոշ մեթոդով, սիստեմով, նպատակադրօրէն առաջ տանելու կամքը: Այդ ասել է, որ գոյութիւն չունի՛ լուրջ կազմակերպութիւն: «Հայկական կազմակերպութիւնները» անուն են եւ ո՛չ թէ բովանդակութիւն: Դրսից, նրանք ոյժի խաբկանք են տալիս, իրանց յարկի տակ` անկազմակերպութեան տիպարներ են: 
 Հասարակական կազմակերպուածութեան զուգահեռւում է մտածումի անկազմակերպութիւնը: Աշխարհայեցողութեան պակասից մի՛շտ էլ տառապել է հայ մտաւորականութիւնը եւ անուղի են մնացել նրա գաղափարական ոգորումները: Մտքի քաոսից ստեղծւում է նպատակի անորոշութիւն եւ գործունէութեան աննպատակութիւն: Հայը տքնում է, աշխատում, արիւն թափում, բայց մինչեւ այժմ լրջօրէն չի անդրադարձել այն խնդրին, թէ ինչո՞ւ իր ճիգերն անպտուղ են մնում: Վաղուց է, ինչ հայը, որպէս մտածող, դարձել է հետեւակ եւ հետեւում է արդէն մաշուած, սպառուած ճշմարտութիւնների: Հայ մտածումի համար` գարունը բացւում է ա՛յն ժամանակ, երբ Եւրոպայում արդէն ուշ ամառ է եւ պտուղը` քաղուած: Հայը ուշացող է նաեւ մտքի զարգացման աստիճանաչափով: Նրա որդեգրած գաղափարները կրում են մակերեսայնութեան, գիտականութեան պակասի, սկզբունքային ներհակութեան դրոշմը: Միեւնոյն անհատի մէջ հաւասարապէս տեղ են գտնում անիշխանականութիւնը, բացարձակապաշտութիւնը, իդէալիզմը, ռէալիզմը, աշխարհաքաղաքացիութիւնը, թունդ ազգայնականութիւնը, միեւնոյն քաղաքական ծրագրում` միջազգայնականութիւնը, անհատապաշտութիւնը, ընկերային յեղափոխութեան երազը, ազգային պետութիւն ստեղծելու նպատակները եւլն. եւլն.: Որ այս հակասութիւնների պատճառով հայութիւնը տուժում է քաղաքականապէս, կասկածելի դառնում թէ՛ հեռաւորի, թէ՛ դրացու, թէ՛ «աջ»-ի, թէ՛ «ձախ»-ի աչքում - դրան անդրադառնալու տրամադրութիւն դեռ չունի՛ հայ մտաւորականութիւնը: Որպէս յապաղող եւ յապաղուածը սխալ ըմբռնող` նա իրար է խառնել ժողովուրդ, ազգ, ցեղ, դասակարգ, դեմոկրատիա, սոցիալիզմ, կամքի ազատութիւն, ինդիւիդուալիզմ, սուբիեկտիւիզմ, քաղաքականութիւն, ընկերային վարդապետութիւն, կրօնական զգացում, խղճի ազատութիւն եւլն. հասկացողութիւնները եւ սխալ էլ կիրարկում է: Առհասարակ, նա իրար է խառնում ձեւը եւ բովանդակութիւնը - դեռ այսօր էլ ոմանք սոցիալիզմը հակադրում են ցեղին, վերջինը` դեմոկրատիային: Պակասաւոր է ե՛ւ հայի ճշմարտութեան զգացումը, որի պատճառով ո՛չ միայն իմացական, այլեւ` բարոյական խնդիրներում քմահաճ է: Առանց ուտիլիտարիզմի մասին հասկացողութիւն ունենալու` հայի համար ճշմարիտ է հաշուին եկող խօսքը: Առհասարակ, նա սկզբունքները անձնական շահու համար օգտագործող է, չի՛ սիրում բարոյական վերահսկողութիւն եւ օրինապահութիւն - կարգապահութիւնը բացարձակ արժէք եւ նպատակ է հռչակում, երբ իշխանաւոր է. դա նրա աչքում անէծք եւ չարիք է դառնում, երբ ենթարկւում է: Իշխելիս` բռնաւոր, ենթարկուելիս` դեմոկրատ - այսպէ՛ս է հայը: Նա աշխարհը բարոյապէս արժէքաւորում է իր անձնական վիճակով, դիրքով: 
    Իր ամբողջ մոլութիւնները հայը պսակում է հոգեւոր անջատողականութեամբ, որով նա արդարացնում է ներքին իր պառակտումը, քաղաքական հատուածապաշտութիւնը: Իրականում աննպատակ` նա ստեղծել է մանր եւ կեղծ նպատակներ եւ դրանց շուրջը անթիւ միութիւններ, որոնցից իւրաքանչիւրը իր մեռելն է լալիս եւ էժան կերպով փառաւորւում: Ո՛ւր շատ միութիւններ կան - այնտեղ չկայ միութիւն, ուր շատ փառաւորեալներ կան - այնտեղ չկայ փառք: Պառակտուած եւ փառքի գծից դուրս ընկած ժողովուրդ` հայութեան հատուածապաշտ տարրերը բնազդական սարսափ ունեն ցեղի, տարօնականութեան հանդէպ, որոնք ձգտում են հոգեբանօրէն միատարր ազգութիւն եւ հանրապարտադիր ազգային բարոյակա-նութիւն ստեղծել: Մանր անձնապաշտութիւնը հին սերնդի որոշ ներկայացուցիչների «վարակել է» անհերոսապաշտութեան ախտով: Այն, որ դեռ այսօր էլ հնարաւոր է դաւադրել եւ սեւացնել, վտանգի օրերին անուն եւ արժէք ստացած հայ մարդկանց - վատթարագոյն ինքնամատնութիւնն է հին սերնդի որոշ ներկայացուցիչների մանր անձնապաշտութեան, անհայրենասիրութեան: Դա ապացոյց է, որ հին սերունդը նորի դաստիարակութեան գործում, ընդհանրապէս, անընդունակ է օգտուել հայ հերոսականից եւ հերոսներից: Դա ապացոյց է, որ նրա գործածած բառերը սին են, անիմաստ, նրա պաշտամունքը անցեալի հանդէպ` կեղծ եւ յոյսը դէպի ապագան` մոլորանքի զէնք: 

«Ռազմիկ», Սօֆիա, 1938-39թթ., թիւ 113-120