ԵԼԱԿԷՏ
...Գիտեն բոլորը, խոստովանում, ահազանգում, գրում են բոլոր հոսանքներին պատկանող գործիչները, թէ ընդհանուր է քայքայումը, թէ աննախընթացօրէն վտանգուած ենք որպէս համրանք, որպէս ազգային դիմագծութիւն, որպէս տնտեսական կարողութիւն, որպէս քաղաքական ոյժ եւ ազդակ: Բայց եւ այնպէս` ո՛չ թէ ազգովին ստեղծագործ ելքի մասին խօսք եւ մանաւանդ գործ չկայ, այլ եւ կոյր թշնամանք` ցեղահոգ եւ հայրենահոգ անհատների կողմից եղած վերանորոգչական ճիգերի հանդէպ:
ՆԵՐՔԻՆ ՊԱՏՃԱՌԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ
ա. Ազգային ոգու խաթարում
բ. Անինքնաճանաչութիւն
գ. Իշխանութեան զգացումի պակաս
դ. Ճշմարտութեան զգացումի խաթարում
ե. Բարոյական կորովի պակաս
զ. Գիտական ոգու, գիտականութեան պակաս
է. Ցեղային դաւանանքի, պատմազգացողական, կենսաբարոյական հայեցողութեան պակաս
ը. Պատմական զգացումի պակաս
թ. Հոգեւոր կեանքի ծայրայեղ տկարացում
ժ. Տեսական խղճմտանքի պակաս
ժա. Պարտուողականութիւն
ժբ. Անլիարժէքութեան զգացումի տիրապետում
ԽՏԱՑՈՒՄ
...Մինչեւ այսօր` հայը իր ողբերգութիւնը չապրեց հարկաւոր, կենսաթափ խորութեամբ եւ իր կեանքի տագնապը չվերծանեց պատճառագիտօրէն: Հոգեւոր իր գլխաւոր զէնքը հանդիսացաւ լրագրութիւնը, որ աւելի ծառայեց մտքի ցրուածութեան, քաղաքական կամքի կազմալուծումին, հատուածական կրքերի հրահրումին եւ մոլորանք ստեղծելու գործին:
...Ոգու որպիսի՛ ճիգ է պէտք, որպէսզի «սփիւռք»-ը կրկին «հաւաք» դառնայ: Առանց հոգեվերանորոգչական լուրջ ոգորումի` մենք գերի կը մնանք «իրական պայմաններ»-ի քմահաճոյքին: Այս նախապաշարումը մեր գոյութեան առաջին թշնամին է:
ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ
...Պատահականութիւն չէ, որ Հայը դեռ չունի իր պատմութեան իմաստասիրութիւնը, որ ասել է` դեռ չի խօսել իր գոյութեան խորհուրդի, իր նպատակի հետ:
...«Պատմութիւն» ասելով` հայն աւելի՛ հասկանում է իրերի ընթացքի նկարագրութիւնը, քան` ոգու տրամաբանութեան, իր կեանքի ներքին ոյժերի եւ խորհուրդների մեկնաբանութիւնը:
...Դարերից ի վեր մեզ պակասում են պատմաստեղծումի հոգեւոր երեք էական գործօնները` պատմական զգացում, նպատակի կամք եւ ճիգի ժառանգութիւն:
...Քսան տարի անպտուղ անցկացնել չի՞ նշանակում հաստատել, թէ` որպէս պատմաստեղծ գործօն, միտք եւ առաջնորդութիւն` մեռեալ է հայութիւնը:
ԸՆԴՀԱՆՐԱՑՈՒՄ
...Տարբեր արդիւնք է ստացւում, երբ ասում են - «եղի՛ր հայ», «հայ մնա՛», եւ տարբեր` երբ ասում են - «եղի՛ր այս տիպի հայ», «ունեցի՛ր այսինչ նպատակը»: Ո՛ւր դաստիարակութիւնը բովանդակութիւն, որոշ իդէալ եւ յստակադիր նպատակ չունի - այնտեղ չկա՛յ դաստիարակութիւն:
...Աշխարհայեցողութեան պակասից մի՛շտ էլ տառապել է հայ մտաւորականութիւնը եւ անուղի են մնացել նրա գաղափարական ոգորումները: Մտքի քաոսից ստեղծւում է նպատակի անորոշութիւն եւ գործունէութեան աննպատակութիւն: Հայը տքնում է, աշխատում, արիւն թափում, բայց մինչեւ այժմ լրջօրէն չի անդրադարձել այն խնդրին, թէ ինչո՞ւ իր ճիգերն անպտուղ են մնում: Վաղուց է, ինչ հայը, որպէս մտածող, դարձել է հետեւակ եւ հետեւում է արդէն մաշուած, սպառուած ճշմարտութիւնների:
...Իշխելիս` բռնաւոր, ենթարկուելիս` դեմոկրատ - այսպէ՛ս է հայը: Նա աշխարհը բարոյապէս արժէքաւորում է իր անձնական վիճակով, դիրքով:
...Ո՛ւր շատ միութիւններ կան - այնտեղ չկայ միութիւն, ուր շատ փառաւորեալներ կան - այնտեղ չկայ փառք:
...Այն, որ դեռ այսօր էլ հնարաւոր է դաւադրել եւ սեւացնել վտանգի օրերին անուն եւ արժէք ստացած հայ մարդկանց - վատթարագոյն ինքնամատնութիւնն է հին սերնդի որոշ ներկայացուցիչների մանր անձնապաշտութեան, անհայրենասիրութեան: Դա ապացոյց է, որ հին սերունդը նորի դաստիարակութեան գործում, ընդհանրապէս, անընդունակ է օգտուել հայ հերոսականից եւ հերոսներից: Դա ապացոյց է, որ նրա գործածած բառերը սին են, անիմաստ, նրա պաշտամունքը անցեալի հանդէպ` կեղծ, եւ յոյսը դէպի ապագան` մոլորանքի զէնք:
Հայկ Ասատրեան
«Ռազմիկ», Սօֆիա, 1938-39թթ., թիւ 113-120
...Զգո՜յշ, զգո՜յշ։