Մուտք    Ա    Բ    Գ    Դ    Ե                                          Կարդալ կամ Լսել հեքիաթը

Դարբնության, երկրագործության, նավագնացության ու ճանապարհորդության, հովվության, կախարդության ու արվեստների հովանավոր աստվածներն ու Փոքրիկ իշխանը

      Փոքրիկ իշխանն ունի երեք հրաբուխ (երկուսը՝ գործող, մեկը՝ հանգած), որոնք հասնում են նրա ծնկներին, և որոնք ամեն օր նա մաքրում է, մինչդեռ «մենք՝ երկրի վրայի մարդիկս, շատ փոքր ենք և չենք կարող մաքրել մեր հրաբուխները» (28)։

        Ահա, ներկայանում է մանուկը, որ միևնույն ժամանակ հսկա է։ Եվ՝ ոչ սովորական հսկա, այլ՝ մարմնավորումը հռոմեական Վուլկանի կամ հունական Հեփեստոսի, որն իր կյանքը չէր անցկացնում խրախճանքների մեջ, այլ սիրում էր ֆիզիկական աշխատանքը։ Սկզբնապես Հեփեստոսը մեծարվել է որպես ստորերկրյա կրակի աստված՝ գործող հրաբուխների երկրներում, և որպես դարբնության աստված՝ արհեստագործական կենտրոններում։ Նրա դարբնոցը գտնվում էր Էթնա լեռան ընդերքում։
    Աշխարհը Փոքրիկ իշխանի համար շատ փոքր է. ցանկացած պահի նա կարող է վերջալույս դիտել։ Հրաբուխներից մեկը, որ հանգած է, նրան որպես աթոռ է ծառայում։ Առասպելաբանություններում աստծո և լեռան միևնույն կապը կա՝ պաշտամունքային լեռը՝ որպես աստծո նստավայր կամ գահ։ Հնդեվրոպական միֆերում, օրինակ, լեռը ամպրոպի ու կայծակի աստծո բնակավայրն է։

      Այն, որ Փոքրիկ իշխանի կերպարը նաև ամպրոպի աստվածության աղոտ առկայծումներ ունի, կարելի է գտնել հեքիաթի տեքստը ուշադիր կարդալով։ Սենտ-Էքզյուպերին գրում է, որ երբ անապատում իրեն արթնացրեց ինչ-որ մեկի բարակ ձայնը, ինքն այնպես վեր թռավ, «կարծես ամպրոպ էր ճայթել» (7)։ Ինչպես հայտնվելը, այնպես էլ հեռանալն անապատից անմիջականորեն կապվում է կայծակի և ամպրոպի հետ, որովհետև երբ Փոքրիկ իշխանը վերջին քայլը կատարեց, «կարծես մի դեղին կայծակ շողաց նրա ոտքերի մոտ» (78)։
       Պատահական չէ, որ հեքիաթի այս փոխաբերությունն իր մեջ նույնացնում է կայծակն ու օձը։ Հնդեվրոպական հնագույն առասպելներում երկնային այդ երևույթը մարմնավորող աստվածությունը ներկայացվում է վիշապաքաղի տեսքով։
        Ընդ որում, վիշապամարտիկ հերոսը կրում է հենց վիշապի հատկանիշները, ինչպես մեր Վահագնը։
     «Վիշապաքաղ» բառի «քաղ» արմատը ոչ թե նշանակում է քաղող, հանող կամ սպանող, ինչպես առասպելը մեկնելիս բացատրում է Մանուկ Աբեղյանը, այլ՝ այծ։ Այսպիսի ստուգաբանություն է տալիս «քաղ» բառին Հրաչյա Աճառյանը՝ այդ արմատից կազմված մի շարք բառերի կողքին բերելով նաև «եղջերվաքաղ» բառը, որ առասպելական կենդանու (կիսաեղջերու-կիսաայծ) անունն է։ Ստացվում է՝ վիշապների դեմ կռվող Վահագնը վիշապայծ է։
    Նոր գաղափարախոսությունը գալիս է հերքելու, մերժելու հինը, միաժամանակ յուրացնում հնի արտաքին տարբերանշանները. արևապաշտությանը փոխարինած քրիստոնեությունը պիտի Քրիստոսին «արդարության Արեգակ» կոչեր, և շարականի տեքստը այսօր էլ պիտի հնչի որպես արևի հնագույն հիմն։ Երբ քրիստոնեությունը բերեց իր մշակույթը, այն սերմանելու և աճեցնելու ամենահարմար վայր ընտրեց հեթանոսականի ավերակները։ Իրականում նոր տիկերում պահվեց հին գինին։
      Հեքիաթում հայտնված օձը նույն ինքը՝ Փոքրիկ իշխանն է, կամ նրա՝ որպես աստվածության, ատրիբուտը կամ հիպոստասը (կրկնօրինակ)։ Էքզյուպերիի կատարած նկարներում (և ոչ միայն նկարներում, այլև հենց տեքստում՝ «Ես քանդեցի նրա ոսկեգույն վզնոցը» (73)) Փոքրիկ իշխանը պատկերված է ոսկեգույն օձաձև ժապավեն-փողպատով, որը հուշում է նրա «ազգակցական կապը» ամպրոպածին և կայծակը մարմնավորող այդ կենդանու հետ։
    Օձը հնագույն միֆոլոգիաներում ունի խթոնիկ բնույթ, այն կապվում է հողագործության հետ, ունի սերտ կապ անձրևի հետ, պարգևում է պտղաբերություն, կամ մարդկանց հաղորդակից է դարձնում անդրաշխարհի հետ։ Նաև խորհրդանշում է իմաստնություն (Աթենաս-Պալլաս) և հարություն (Ասկլեպիոս)։ Ի դեպ, Ասկլեպիոսին, որ Ապոլոնի որդին էր, հույների բժշկության աստվածը, աստվածների սահմանած կարգը խախտելու՝ մարդկանց բժշկելու և հարություն տալու համար Զևսը սպանում է կայծակի հարվածով։ Ասկլեպիոսը պատկերվել է գավազանին հենված, որին փաթաթվել է օձը։
    Օձը «ոսկե ապարանջանի նման փաթաթվեց Փոքրիկ իշխանի ոտքի կոճիկին» (53)։ «Պատի տակ, գլուխը Փոքրիկ իշխանի կողմը ձգած՝ օղակ-օղակ փաթաթվել էր մի դեղին օձ» (73)։
    Միֆը, առասպելը արձանագրում են մարդկության պատմությունն ու նրա ընթացքը։ Եվ նրանցում ոչինչ պատահական չէ։
      Պատահական չէ, որ Աստվածաշնչում իմացության ծառի պտուղն առաջինը համտեսողը Եվան էր, իսկ նրան գայթակղողը՝ օձը։ Պատմությունից հայտնի է, որ նախնադարյան համայնական հասարակարգում տղամարդիկ զբաղվում էին որսորդությամբ, իսկ կանայք՝ հավաքչարարությամբ, և տրամաբանական է, որ վերջիններս էին հայտնաբերում նոր ուտելի պտուղներ ու բույսեր։ Երկրագործությունը կապվում է մայր աստվածության հետ, որի խորհրդանշաններն են բույսը, ծաղիկը, պտուղը, օձը։ Նույնպես պատահական չէ, որ հողագործ Կայենն է սպանում անասնապահ Աբելին. որքան էլ այս երկու մշակույթները՝ հողագործությունն ու անասնապահությունը, գոյություն են ունեցել զուգահեռաբար, նրանց արմատները տարբեր սկզբունքներ են մատնանշում (նստակեցություն և քոչվորություն)։
       Համեմատաբար վաղ շրջանում Ապոլոնը համարվել է արեգակնային լույսի աստվածություն։ Հունական կրոնի զարգացման հետ միաձուլվել է Հելիոսի պաշտամունքին և նույնացվել նրա հետ։ Իսկ որպես արեգակնային աստվածություն՝ ունի նաև երկրագործական նշանակություն, ինչը հետագայում նահանջում է երկրորդ պլան՝ տեղը զիջելով Ապոլոնի՝ որպես ռազմիկ աստծո ունեցած նշանակությանը։
         Մարդկանց հանկարծամահ լինելը կապում էին Արեգակ-Ապոլոնի արձակած նետի հետ։ Ապոլոնն ընկալվել է որպես մարդկանց, նրանց հոտերն ու բերքը պահպանող աստվածություն։ Նա նաև արվեստները հովանավորող աստված է՝ ինը մուսաների առաջնորդը։ Նրա ատրիբուտներն էին քնարը, աղեղը կամ կիթառը և այծենի թիկնոցը։ Աթենքում ու Հունաստանի մյուս քաղաքներում Ապոլոնին պաշտել են որպես ճանապարհների, ճանապարհորդների ու ծովագնացների պահապանի։ Նրա հետ Ասկլեպիոսի ազգակցությունն ու վերջինիս՝ բժշկության աստված լինելու մասին առասպելը կապված են Ապոլոնի՝ աղետները խափանող աստվածություն լինելու մասին պատկերացման հետ։
        ՈՒրեմն՝ անապատում վթարի ենթարկված ուղևորին, տրամաբանական է, պիտի օգնելու գար հենց Ապոլոն-Փոքրիկ իշխանը։ Բայց ինքնաթիռի վթարի հետևում բացվում է ավելի էական մի վթար, որ տեղի էր ունեցել 30 տարի առաջ, և նախևառաջ այդ վթարի հետևանքները վերացնելու համար էր օգնական պետք։ Բայց անհնար էր օգնել՝ առանց օգնության դիմաց կանխավ հատուցում ստանալու։ Այդպես են «վարվում» բոլոր աստվածները մարդկության ծննդից ի վեր. նրանք իրենց յուրաքանչյուր «ծառայության» դիմաց ունեն զոհաբերության «սահմանված» չափ (բավական է վերծանել «Խալդիի դարպասների» արձանագրությունը)։
     «Յաշտ» բառը գրաբարում նշանակել է «զոհաբերություն», «զոհ»,  «յաշտ առնել»՝ «զոհ մատուցել»։ Թեև «հաշտվել» բառը գրությամբ տարբերվում է «յաշտ»-ից, բայց երկուսն էլ, բացի նրանից, որ նույն արտասանությունն ունեն, ամենայն հավանականությամբ, նաև նույն ծագումն ունեն։ Այդ է հուշում իմաստային դաշտը. ի՞նչ է հաշտությունը, եթե ոչ յուրատեսակ զոհաբերում։ Բայց եթե սովորաբար աստվածային ու մարդկային աշխարհների առնչությունն իրականանում է երկու գործողությամբ՝ զոհաբերել և ստանալ, ապա Փոքրիկ իշխանն այդ հարաբերությունն իրականացնում է մեկ գործողությամբ, այնպես, որ երբ զոհաբերողին թվա, թե տալիս է, իրականում վերցնի։ Փոքրիկ իշխանի պահանջած հատուցումը հենց նրա տված օգնությունն էր։ Դա նույնն է, եթե համառ բժիշկը ամեն գնով հասնի նրան, որ նախքան բուժումն սկսելը համր երեխան պատասխանի «ի՞նչ է անունդ» հարցին (պահանջված գառնուկը նկարելու պահին նկարչական անտեսված կարողության վերադարձը)։
       Աղվեսի հետ հանդիպման դրվագում պարզվում է Փոքրիկ իշխանի կերպարի ևս մեկ ուշագրավ կողմ, ավելի շուտ, ի դեմս Փոքրիկ իշխանի՝ ի հայտ է գալիս երբեմնի այն դիցաբանական կերպարը, որի տարրալուծման արդյունքում առաջ են եկել մի խումբ աստվածություններ՝ իրենց ինչ-ինչ ֆունկցիաներով հաճախ համընկնելով միմյանց հետ։ «Քո ոտնաձայները ես հազարավոր ոտնաձայներից կտարբերեմ։ Մարդկանց ոտնաձայները լսելով՝ ես միշտ փախչում եմ և թաքնվում գետնի տակ։ Բայց քո քայլվածքը երգի պես ինձ կկանչի, և ես դուրս կգամ իմ թաքստոցից»,-ասում է աղվեսը, ու մեր առջև կարծես հայտնվում է հովիվ աստված Ապոլոնը։ «Երբ Ապոլոնը արոտավայրում նվագում էր իր եղեգնյա շվիով կամ ոսկեղեն կիթառով, վայրի գազանները, նրա նվագով հմայված, դուրս էին գալիս անտառի թավուտից»։ Ապոլոնն ընկալվել է իբրև մարդկանց, նրանց հոտերն ու բերքը գայլերից, մկներից և այլ կենդանիներից պահպանող աստվածություն։ Ապոլոնի պաշտամունքի խոր հնության և տոտեմական ծագման մասին են վկայում նրա բազմաթիվ մականունները՝ Ապոլոն Գայլային, Մկնային և այլն։ Սկզբնական շրջանում պատկերվում էր հենց այդ կենդանիների կերպարանքով, իսկ հետագայում նրանցից պաշտպանում էր մարդկանց հոտերն ու բերքը։
       Այս երկակիությունը ի հայտ է գալիս հեքիաթի երկրորդական պլանում, որն ամենևին էլ ուշադրություն չի գրավում։ Երբ իշխանն ուզում էր հրաժեշտ տալ թագավորի մոլորակին, վերջինս փորձում է համոզել, որ նա մնա որպես արդարադատության նախարար և դատի ու անպայման ներում շնորհի մոլորակի միակ բնակչին՝ պառավ առնետին (34)։
    Ապոլոնը նաև ճանապարհորդների ու ծովագնացների պահապանն էր։ Եթե Փոքրիկ իշխանի կապը ճանապարհորդության հետ պարզորոշ կարելի է ներկայացնել՝ սկսելով հենց իր մոլորակից հեռանալուց, ապա թվում է՝ որևէ կերպ հնարավոր չէ նրան կապել ծովագնացության հետ, մանավանդ որ հեքիաթի դեպքերը ծավալվում են ծովի հակապատկերում՝ անապատում։ Բայց հենց այստեղ էլ գտնվում է ծովի հետ կապը։ «Նավաբեկյալն անգամ իրեն այնքան միայնակ չէր զգա օվկիանոսում, որքան ես»(7),– այս համեմատությամբ գիտակցությանն առաջին հուշումն է տալիս հեղինակը։ Ծովի երկրորդ պատկերը արթնացնում է օձը՝ անապատում հայտնված փոքրիկին դիմելով. «Քեզ ուզածդ նավից ավելի հեռուն կարող եմ տանել» (53)։ Իսկ ծովի երրորդ տեսիլքը պարունակում է պարզ մի փոխաբերություն՝ «լուսնի լույսով լուսավորված ալիքվող ավազը»։
     Հեքիաթում մանուկը, ջուրը և երգը ինչ-որ անխզելի կապ ունեն։ «Գիտե՞ս ինչու է անապատը լավ։ Նրա մեջ ինչ-որ տեղերում աղբյուրներ են թաքնված» (69), «Լսո՞ւմ ես, մենք ջրհորին արթնացրինք, և նա երգեց» (70), «Ես ուզում եմ այդ ջրից մի կում անել», «Ես դույլը մոտեցրի նրա շրթունքներին։ Նա խմում էր աչքերը փակ։ Նրա համար դա ոնց որ ամենագեղեցիկ խնջույքը լիներ։ Դա հասարակ ջուր չէր։ Այդ ջուրը ծնվել էր աստղերի տակով անցնող երկար ճանապարհից, չարխի ճռճռոցից և իմ ձեռքերի ճիգից» (70), «Ոնց որ ջուրը։ Երբ դու ինձ տվեցիր խմելու, ջուրը կարծես երաժշտություն լիներ… և դա չարխից ու պարանից էր…» (74), «–Ա՜խ, ճուտիկ, ճուտիկ, ինչքա՜ն եմ սիրում քո ծիծաղը… –Ա՛յ, հենց դա էլ իմ նվերն է…Դա կլինի ոնց որ ջուրը» (76)։

    Սա հեքիաթի ամենահուզիչ ու ամենախորհրդավոր պահերից մեկն է, որ հիշեցնում է ինչ-որ միստերիայի մասնակից լինելու համար կատարվող հատուկ հաղորդության ծես՝ ջրով, աստղերի լույսով, չարխի ճռռոց-երաժշտությամբ (միստերիաներին մասնակցում են միայն հաղորդվածները։ Ի դեպ, Հերմեսին նվիրված տոնակատարությունները կրում էին միստերիաների բնույթ)։
     Յունգը հանգում է մի եզրակացության, որ նախքան դելֆինի, Ապոլոնի և քնարի կապը եղել է ավելի մեծ ու նախնական մի կապ, որ տիեզերական բնույթ ունի. դա ջրի, մանկան և երաժշտության կապն է։ (Ակնհայտ է չարխով ջրհորի և քնարի նմանությունը)։
    Հնուց ի վեր Հունաստանում, ապա՝ Հին Հռոմում, տարբեր մրցույթների հաղթողներին դափնեպսակ էր շնորհվում (ունենք «դափնեկիր» բառը, որ առաջացել է լատիներեն laureatus բառից)։ Տոնակատարությունների ժամանակ Ապոլոնին նվիրաբերվում էին դափնու ճյուղեր։ Ըստ առասպելի՝ Ապոլոնը սիրահարվում է գետի աստվածության դուստր Դափնեին, իսկ նա, խնդրում է աստվածներին փրկել իրեն Ապոլոնի սիրահետումից։ Աստվածները լսում են նրա խնդրանքը և նրան վերածում սրբազան ծառի՝ մշտադալար դափնու։ Ապոլոնը պատկերվել է դափնեպսակով։ Փոքրիկ իշխանի ամենահայտնի նկարում այդ աստվածամանուկի կուրծքը զարդարված է վարդով։
        Վերը նշվեց, որ հեքիաթի օձը նույն ինքը՝ Փոքրիկ իշխանն է կամ նրա հիպոստասը։
      Երբ երկրի վրա Փոքրիկ իշխանն առաջին անգամ հանդիպեց օձին և զարմացավ, որ այն հազիվ իր մատի հաստությունն ուներ, օձը պատասխանեց. «Բայց իմ մեջ ավելի շատ հզորություն կա, քան նույնիսկ թագավորի մատի մեջ» (53)։
       Նա կարող է ուզածդ նավից հեռուն տանել, նա ում դիպչի, կվերադարձնի այն հողին, որից ծնվել է, նա լուծում է բոլոր հանելուկները։ Խոսում է ինքը՝ ամենազոր Մահը։
     Նա հիշեցնում է Մովսեսի գավազանը, նա նաև ցանկացած հանգույց անտես բացելու կարողություն ունեցող Հերմեսի գավազանն է, որ աստծվածներին ու մարդկանց կարող է ընկղմել քնի մեջ կամ արթնացնել քնից։ Հունական դիցարանում Հերմեսը մեռյալների հոգիներին ուղեկցում է Հադես։ Դասական և հելլենիստական շրջանում Հերմեսը պատկերվել է պատմուճանով և քղամիդով, գավազանով, որին օձեր են փաթաթված, երբեմն՝ գլխին թևավոր սաղավարտ, հագին՝ երկարաճիտ կոշիկներ, որոնք նույնպես հաճախ թևավոր էին։ Հեքիաթի բոլոր դրվագները միահյուսվելով և հեղինակի կատարած նկարների հետ համադրվելով՝ առաջացնում են նույն մտապատկերը։ Իսկ եթե ավելացնենք, որ Հերմեսը եղել է նաև հոտերի հովանավոր աստված, որ ծնվելուն պես առևանգել է Ապոլոնի հոտերն ու թաքցրել այնպես, որ ոչ ոքի չի հաջողվել գտնել (ի միջի այլոց, Հերմեսի անունից է ծագել «հերմետիկ» բառը), և պատկերվել է՝ ուսերին գառնուկ՝ որպես «բարի հովիվ»*, մշուշի պես կցնդեն հարցերը, և անապատում՝ դեռևս քնի մեջ ընկղմված օդաչուին կարթնացնի չարաճճի մանուկ Հերմեսը՝ «Ինձ համար մի գառնուկ նկարիր» պահանջով։
         * «Բարի հովիվը» մեզ ներկայանում է տարբեր կերպարներում՝ աստվածաշնչյան Դավիթ, Մովսես, Հովհաննես Մկրտիչ, Հիսուս, հայկական էպոսի մանուկ Դավիթ, Ապոլոն և այլն։ Մարդկության ամենասիրելի աստվածները հովիվներ են։ Բայց հետաքրքիր է, որ մահկանացու հովիվները հնագույն պատկերացումներում ինչ-որ միստիկ կերպարներ են, որոնք կա՛մ աստծո ծնունդի վկան են լինում, կա՛մ առաջինն են լսում այդ լուրը. նրանք են ճշգրիտ կարդում տիեզերքի նշանները, նրանք են մարդկանց հաղորդում աստծո պայմանները։
     Հերմեսը եղել է նաև ուղևորներին հովանավորող աստված՝ կատարելով Ապոլոնի նշված ֆունկցիան։
    Եթե Ապոլոնի անվան հետ կապվում է գուշակության արվեստը, ապա Հերմեսը կախարդության հովանավորն էր։ Այս հատկությունների արձագանքը կա և հեքիաթում։ Երբ Փոքրիկ իշխանն ասում է. «Ես շատ ուրախ եմ, որ դու գտար մեքենայիդ վթարի պատճառը։ Հիմա դու կարող ես վերադառնալ տուն», հեքիաթի մեծահասակ հերոսը զարմանում է, թե որտեղից նա գիտի, «ես հենց ուզում էի ասել, որ հակառակ իմ սպասածի՝ ինձ հաջողվեց մեքենան կարգի գցել» (73)։
      Հերմեսը նաև Օլիմպոսյան աստվածների լրաբերն էր, Զևսի մունետիկը, բանագնացների հովանավորը։ Թեև Հերմեսի և աղվեսի կապը փաստերով չեմ կարող հիմնավորել, բայց կարծում եմ, որ բանահյուսության ու գրականության մեջ, ժողովրդական բանարվեստում ու ավանդույթներում աղվեսի կերպարը հաճախ հանդես է գալիս հերմեսյան նկարագրով։ Աղվեսի հետ կապված առասպելական-բանաստեղծական ավանդույթներում սիմվոլիկ նշանակություններով ձևավորվել է միասնական ու կայուն իմաստների համախումբ՝ խորամանկություն, ճարպկություն, խելամտություն, քծնանք, գողություն, խաբեություն, երեսպաշտություն, զգուշություն, համբերություն, եսասիրություն, վրիժառություն, սպրդանք, ագահություն, մենակություն։
    Միֆոլոգիական բառարանը տեղեկացնում է, որ հիմնականում աղվեսը չի կապվում բարձր մակարդակի միֆոլոգիական կերպարների հետ, միայն հանդես է գալիս որպես Դիոնիսոսի հիպոստաս և ճապոնական բերքի ու բրնձի աստվածուհի Ինարիի լրաբեր, որ տիրապետում էր կախարդիչ հմայքների և մարդկային կերպարանք ստանալու ունակությանը։ Աղվեսն ունի նաև մոգական հնարավորություններ։ Չինական հեքիաթային ավանդույթով՝ նա 100 տարեկան հասակում վերածվում է կախարդի, 1000 տարեկանում ընկնում է երկինք և դառնում երկնային աղվես՝ կազմված Կարիճ համաստեղության երեք աստղերից։ Կա նաև Աղվես համաստեղություն։ Աղվեսն իր երկակի բնույթով՝ կախարդ և ծաղրող-խաբեբա, դարձել է կենդանական էպոսի երկու ձևերի՝ բանահյուսական-հեքիաթային և գրական, հերոսներից մեկը։
      Արևմտյան Եվրոպայում, սկսած 11-րդ դարից, ձևավորվում է էպոս Ռենարի մասին։ Հատուկ դեր է խաղացել հին ֆրանսիական «Աղվեսի մասին վեպը»։ 12-րդ դարի վերջին հայտնվեցին այս թեմայի գերմանական, ապա 13-րդ դարի կեսերին՝ նիդեռլանդական վերամշակումները, որոնք որպես աղբյուր ծառայեցին գերմանական «Ռայնեկե աղվես»-ի համար։    Կարծում եմ՝ երկնային լուսատուների հետ կապված մոտիվները, հատկապես եթե համապատասխան համաստեղություն կա, անպայմանորեն ավելի հին են, քան հեքիաթները, դրանց ակունքը առասպելներն են։ Բոլոր ժողովուրդների ֆոլկլորներում հատուկ տեղ է զբաղեցնում աղվեսի մոտիվը։ Աղվեսը իր յուրօրինակ դերն է խաղում նաև հայկական բանահյուսության ու գրականության մեջ։ Բացի այդ մոտիվի առկայությունից բազում հեքիաթներում, ունենք կատակերգեր, ինչպես «Ի վերայ աղուէսին» կատակերգը (մշակել է նաև Հովհ. Թումանյանը).

…Աղուէսն հագեր լուրջ ու դեղին,
Ի շուրջ կու գայր բոլոր գեղին,
Աչք է դրեր մամկայ եղին.
Սիրո՜ւն աղուէս՝ ագին ծաղի՜կ։

Աղուէս նստեր վերայ դիզին,
Զագին կռեր վերայ վզին,
Աչք է դրեր մամկայ ընկզին.
Սիրո՜ւն աղուէս՝ ագին ծաղի՜կ…

…Ո՜վ աղուէսո՛ւկ, փոքրիկ գազան,
Ոտերդ կարճ ու խիստ վազան,
Շներն ամեն քեզ չի հասան.
Սիրո՜ւն աղուէս՝ ագին ծաղի՜կ։

         ՈՒնենք «Աղվեսագիրքը» (Վարդանա առակներ), մի բանի սղությունը կամ պակասությունը ներկայացնելու համար ասում են՝ «Սև աղվես դարձավ» (այստեղ հետաքրքիր է «սև»-ը. խթոնիկ աստվածությունների առանձնահատկություններից մեկն այն էր, որ նրանց համար զոհաբերվում էին սևաթույր կենդանիներ)։
     Իսկ աղվեսի կերպարի ամենահետաքրքիր դրսևորումը գտնում ենք հայկական հարսանիքում. նախքան հարսանքավորները կհասնեն հարսի տուն, մեկը, որ աղվեսի դերն է խաղում, ուղարկվում է՝ այդ մասին տեղեկացնելու։ Այս կերպարում թերևս կարելի է գտնել լրաբեր-մունետիկ Հերմեսի հեռավոր արտացոլանքը։ Մենք նույնպես, հավանաբար, այդպիսի մի աստվածություն ենք ունեցել։ Հերմեսը, որ չարաճճի գող էր և գողացել էր Ապոոնի հոտերը (նախիրը), մի տեսակ նմանվում է Բարշամի հարդը գողացած Վահագնին։ Ընդ որում, Բարշամը ասորական մի աստվածություն է, որ ժամանակին Հայաստանում համադրվել է Միհրի հետ։ Իսկ Միհրը մեծ ընդհանրություններ ունի հույն Ապոլոնի հետ։

* * *

        Դիցարաններում մանուկ աստվածները հաճախ հանդես են գալիս որպես հոր, երբեմն նաև մոր կողմից լքված մանուկներ (այս մասին արդեն ակնարկվել է)։ Այս արտասովոր հեքիաթում նույնպես հերոսը ասես բոլորովին որբ է, միայնակ։
      Իսկ մենության զգացողությունը իշխում է հեքիաթի սկզբից մինչև վերջ։ Հաճախ մենությանը հոմանիշ է դառնում միակը, շեշտվում է անհատականը, նման բազում անհատների մեջ եզակին։ Իշխանը, թագավորը, առնետը, փառամոլը, լուրջ մարդը, հարբեցողը, լապտերավառը, աշխարհագրագետը, աղվեսը, օձը, անապատի եռաթերթ ծաղիկը, վարդը, գառնուկը, աստղը մենակ են։ «Մենակ»-ը արձագանքվում է ամբողջ հեքիաթում։ Այն արձագանքվում է ուղղակի իմաստով էլ, երբ իշխանը լեռան բարձունքից կանչում է. «Եկեք բարեկամանանք, ես բոլորովին մենակ եմ»՝ լսելով երկարաձգվող արձագանքը՝ «մենա՜կ… մենա՜կ… մենա՜կ…»։
       Մենակ–միակ–մեկ–մեն–մին–մի բառային շարքը, որի յուրաքանչյուր անդամ, նրբերանգներով տարբերվելով հանդերձ մյուսներից, այնուամենայնիվ սերում է միևնույն իմաստային դաշտից, արտացոլում է այն ամբողջության (կամ աստծո) նախնական պատկերացումը, որ այսօր ընդունված է որպես առաջին թիվ, այն ամենամեծ ամբողջության, որ իր մեջ է կրում ամեն բան և այն ամենափոքր ամբողջության, առանց որի չկա ոչինչ։ Նրան է Թումանյանը կոչում՝ «Ո՜վ անճառ Մին, որ ամենին միացնում ես մի կյանքում…»։ Նրա մասին է վեդաներում ասվում. «Մեծից մեծ և փոքրից փոքր Աթմանը թաքնված է սրտի գաղտնարանում», նաև՝ «Անհունորեն մեծը ներքևում է, վերևում, ետևում, առջևում, աջում, ձախում։
        Անհունորեն մեծը ամբողջ այս աշխարհն է։ Այնուհետև գալիս է անհունորեն մեծի մեկնությունը իբրև «ես»։ Ես ներքևում եմ, ես՝ վերևում, ես՝ ետևում, ես՝ առջևում, ես՝ աջում, ես՝ ձախում։ Ես ամբողջ այս աշխարհն եմ»։
      Յունգը մանկան արքետիպի մասին խոսելիս նշում է, որ «միֆերում հրաշալի էակների որբությունը միայն սիմվոլ է, որ արտահայտում է նախնական միայնությունը, որ հատուկ է բացառապես հրաշալի էակներին»։ «Միայնությունը բնորոշ է հավերժական տարերքին»։
    Յունգը երկու հանգամանք է կարևորում այն միֆերի համար, որոնց հիմքում ընկած է մանկան արքետիպը. մեկը աստվածամանուկի մենակությունն է, մյուսը՝ այն, որ նախաստեղծ աշխարհում նա տանն է։
     Կարող ենք առանց վարանելու ասել, որ այս հեքիաթը Յունգի տեսության ամենակառուցիկ մոդելն է։
     Ինչո՞ւ էր իշխանն ամենից շատ սիրում վերջալույս դիտել, և որտեղ էլ լիներ, ուզում էր անպայման տեսնել, թե ինչպես է մայր մտնում արևը։
    Գուցե պատասխանն անմիջականորեն կապվում է իր որբության ու մայրական գուրգուրանքի կարոտի հետ։ Փոքրիկ իշխանն ասես տիեզերական հայելու մեջ իր կերպարանքն է տեսնում արևի տեսքով։ Իսկ ժողովրդական հին պատկերացումներում, նույնիսկ լեզվամշակույթում մայրամուտը (ինչպես հայերեն «մայրամուտ» բառն է հուշում), արևի վերադարձն է մոր գիրկը, նրա ամենօրյա մահը։ Օրվա այդ հրաշալի պահը խիստ շոշափելի երազի նման մխիթարում է նրան։

* * *

      Փոքրիկ իշխանը նախ՝ վեցամյա Անտուանն է՝ մեծահասակների կողմից «լքված» ու «անպաշտպան», վտարված «Օլիմպոսից», իր մոլորակում մեկուսացած՝ որպես որբ, իր մոլորակի վրա մենակ՝ որպես աստված, ինչպես Ապոլոնը Դելոսում։
       Ապա՝ Փոքրիկ իշխանը հենց Ապոլոնն է՝ մուսաների առաջնորդը, արվեստների հովանավորը, նա է ստիպում նկարել՝ վերադարձնելով երբեմնի կորսված պարգևը։
     Փոքրիկ իշխանը հոտերի հովանավոր աստված Ապոլոնն է, որն իր տոտեմական ծագումն է հիշեցնում իր գառնուկն ուզելով։
     Փոքրիկ իշխանը ճանապարհորդ Ապոլոնն է՝ ճանապարհորդների հովանավորը, որ օգնության էր եկել վթարի ենթարկված ինքնաթիռի օդաչուին։
     Փոքրիկ իշխանը արևի աստված Ապոլոնն է։ Բացի նրանից, որ հեքիաթում հաճախ է հանդիպում վերջալույս դիտելու պահը, կա նաև սիմվոլային արտահայտություն. ջրհորի չարխը հեքիաթի առասպելաբանական շերտում հանդես է գալիս որպես արեգակնային աստծո ատրիբուտը, ինչպիսին ուներ ՈՒրարտուի Շիվինին, ինչպիսին կար Ագռավաքարում՝ Մհերի դռան հետևում, ինչպիսին էր եգիպտական Ամոն-Ռայի՝ բազմաթիվ ձեռքերով պատկերվող արեգակնային սկավառակը։

* * *

      Նա, ով առաջին անգամ է ընթերցում «Փոքրիկ իշխան» հեքիաթը, չի կարող պատկերացնել, թե ինչպիսի լուծում կստանա բծախնդիր պատվիրատուի՝ գառնուկ նկարելու պահանջը, և հեղինակի որոշումը նրա համար անակնկալ կլինի։ Ասես Սենտ-Էքզյուպերին պատահական ու շատ տեղին մի գյուտի հեղինակ է դառնում՝ պահանջված գառնուկն արկղով մատուցելով և զարմանալիորեն բավարարելով փոքրիկին (Հերմեսը ցանկացած հանգույց անտես բացելու կարողություն ուներ։ Բոլոր պատահական գյուտերը վերագրվում էին Հերմեսին։ Նա կարող էր տեսնել այն, ինչ չէր երևում ոչ ոքի)։ Փակ արկղը, որ մետաֆորային-սիմվոլիկ հարուստ պարունակություն ունի, կարող է միաժամանակ բնութագրվել Հերմեսի անունից առաջացած «հերմետիկ» բառով։ Հենց այդ արկղում էր այն գառնուկը, որ կարող էր խորհրդանշել Ապոլոնի՝ Հերմեսի կողմից գողացված և անգտնելիորեն թաքցված հոտը։
     Արկղն իր մեջ բազմիցս, անվերջ կրկնվելու հնարավորությունն է պարունակում։ Հեքիաթն ավարտվում է Փոքրիկ իշխանի անհետացումով, ինչը հեղինակին թույլ է տալիս ենթադրել, ավելի ճիշտ, համոզվել, որ նա վերադարձել է իր մոլորակ։ Բայց հեքիաթում կա մի աննշան հուշում, աննշան՝ թե՛ իր փոքրությամբ, թե՛ հեքիաթի համար անէական թվալու պատճառով, ինչը կանխավ ապահովում է այդ վերադարձը և ապացուցում դրա հնարավոր լինելը։

     «Այս մեկը ծլեց մի սերմից, որը չգիտես թե որտեղից էր ընկել նրա մոլորակի վրա» (25),-վարդի թփի մասին ասվում է հեքիաթում։
     Հողագործության սկզբնավորումից ի վեր մարդկության պատկերացումներում սերմը, կորիզը նույնացվում են կյանքի սկզբի հետ։ Տիեզերքն էլ ունի իր կորիզը, և տիեզերածնական միֆերում, որոնք հնագույնն են բոլոր միֆերից, մանուկ աստվածը ծնվում է հենց այդ կորիզից՝ ներկայացնելով տիեզերքի ծնունդը (ի դեպ, հույների պտղաբերության և երկրագործության, հասկի հասունացման աստվածուհի Կորա-Դեմետրան երբեմն նույնացվել է իր դստեր՝ Պերսեփոնեի հետ, որ բնության մեռնող ու հարություն առնող բոլոր աստվածների նման մեռյալների թագավորությունից տարին մեկ անգամ վերադարձող բուսականության աստվածուհին էր։ Ռուսերենում кора բառը ծառի կեղև է նշանակում, корень բառը նույն արմատից է առաջացել (հմմ. հայերեն՝ «կինարմատ»)), ակնհայտ է նաև «Կորա» և «կորիզ» բառերի նմանությունը)։ Արկղում (արկղի կառուցվածքը վերստին հիշեցնում է 6 թիվը՝ իր վեց նիստերով) քնած աներևույթ գառնուկը (արևի աստվածների խորհրդանիշ կենդանին)՝ Փոքրիկ իշխանի վերամարմնավորումը, կյանքի շարունակության սիմվոլ է, սերմն է։ Հիշենք նաև Նեղոսի ալիքներին տրված զամբյուղը (корзина), որի մեջ էր հրեաների նոր կյանքի սերմը՝ Մովսեսը։ Փայտե «տուփով» մարդու աճյունը հողում թաղելով՝ մարդիկ ամեն անգամ վերակենդանացնում են մեռնող-հարություն առնող աստվածության միֆը։ Կորիզի կարծր պատյանն ապահովում է սաղմը վնասվելուց։ Կորիզն է, որ տալիս է վերածննդի հույսը և կյանքի հարատևությունը։
       Գառնուկն ինքը՝ Փոքրիկ իշխանն է, որ պիտի վերածվի սերմի՝ ամփոփվելով արկղում։ Նա սերմն է, որից ծլում է բույսը, որից վերստին սերում է ինքը՝ նոր պարբերության մեջ, ժամանակի նոր հաշվարկման սկզբում։ Եվ պատահական չէ, որ հեքիաթում Փոքրիկ իշխանը հիշեցնում է. «Գիտե՞ս, վաղը մի տարին կլրանա, ինչ ես ընկել եմ ձեզ մոտ, երկրագնդի վրա…» (71)։ «…ՈՒրեմն մի շաբաթ առաջ՝ այն առավոտ, երբ մենք ծանոթացանք, պատահական չէ՞ր, որ դու մեն-մենակ թափառում էիր այս կողմերում։ Դու ուզում էիր վերադառնալ այնտեղ, ուր ընկել էիր այն ժամանա՞կ» (72)։ Այս եզրահանգման համար կարծես հիմք չկա, թվում է՝ որևէ տրամաբանական կապ չունեն փոքրիկ հերոսի նշած ժամանակահատվածն ու միևնույն վայրում հայտնվելու անհրաժեշտությունը։ Բայց պիտի որ կապ լինի, որովհետև մեկ անգամ ևս հիշեցվում է ժամանակը. «Գուցե այդ նրա համար, որ լրանում է տարի՞ն…» (72)։
       Պարբերականության առկայությունն, անկասկած, մատնանշում է բուսականությունն անձնավորող, մեռնող-հարություն առնող աստվածություն։ Հունական առասպելները Ադոնիսին ներկայացնում են որպես որդին գեղեցկուհի Մյուռայի (Սմյուռնա), որին աստվածները վերածեցին անուշաբույր խեժ արտադրող զմուռսի ծառի։ Զմուռսի ծառից է ծնվում այդ հազվադեպ գեղեցկություն ունեցող մանուկը՝ Ադոնիսը։ Ափրոդիտեն, մանկանը հանձնեց ստորգետնյա թագավորության տիրուհի Պերսեփոնեին, որը չցանկացավ բաժանվել պատանուց։ Դիցուհիների վեճը լուծեց Զևսը՝ թույլ տալով, որ նրանցից յուրաքանչյուրի հետ Ադոնիսն անցկացներ տարվա երեք մասերից մեկը, իսկ երրորդ մասը տնօրիներ իր կամքով։
  Բնության ժամացույցը բուսականության կենսառիթմերի բոլոր փուլերը չափում է մեկ տարվա պարբերությամբ։
        Փոքրիկ իշխանը պիտի վերադառնար, բայց՝ «Իմ մարմինը շատ ծանր է, ես չեմ կարող նրան ինձ հետ տանել։… Բայց դա նույնն է, թե նետում ես քո հին պատյանը» (78)։ Վերադարձողը ոգին պիտի լիներ, այն, ինչ անտեսանելի է, այն, ինչ իր ներսում էներգիայի տեսքով ամփոփում է իր մասին ամբողջ ինֆորմացիան, որ կարող է վերստեղծել իրեն՝ առանց իր ինքնությունից նշույլ անգամ կորցնելու, պիտի վերածվեր սերմի։ «Ես գիտեմ՝ նա վերադարձավ իր մոլորակ, որովհետև երբ լույսը բացվեց, ես ավազի վրա չգտա նրա մարմինը» (80)։
       Մեկ ակնթարթ վերադառնանք հեքիաթի սկիզբը. «Այս մեկը ծլեց մի սերմից, որը չգիտես որտեղից էր ընկել նրա մոլորակի վրա» (25)։ Այսպես է ապահովում Էքզուպերին իր փոքրիկ հերոսի վերադարձը, որ կարծես որպես ցորենի հատիկ ասում է. «Քեզ կթվա, թե ես մեռնում եմ, բայց դա ճիշտ չէ…» (78)։

Մուտք    Ա    Բ    Գ    Դ    Ե                                          Կարդալ կամ Լսել հեքիաթը