ԳՐԱԲԱՐԻ ԹԵՔՈՒՄՈՎ ՀԱՅԱԳԻՏԱԿԱՆ ԴՊՐՈՑԻ
ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹԻՒՆ

       Այսօր մեր առջեւ դրուած է ազգային նպատակների ձեւակերպման եւ դրանց հասնելու ուղիների մշակման խնդիրը։ Հայաստանը ազգային տեսանկիւնից գրեթե միատարր պետութիւն է, եւ այդ առաւելութիւնն ինքնին շատ մարտահրաւէրներ դիմագրաւելու հզօր եւ արդիւնաւէտ զէնք է, որը, սակայն, միաժամանակ լուրջ թիրախ է ոչ միայն մեզ շրջապատող թշնամական, այլեւ աշխարհագրօրէն մեզնից կտրուած եւ յաճախ բարեկամ թուացող երկրների համար։ Սակայն մարտահրաւէրները յաղթահարելու համար ֆիզիկական միատարրութիւնը երբեք բաւարար պայման չի եղել։ Նոյնիսկ յուսալի յենարան չէ, եթե հիմնաւորուած եւ ամրացուած չէ ազգային արժէքներով։

       Բազմաթիւ երեւոյթներ փաստում են, որ մենք՝ որպէս ազգային պետութիւն դեռ կայացած չենք. ֆիզիկական մեր ինքնատիպ գոյութիւնը, թեեւ կրում է հզօր ժառանգականութեան արձագանքները, բայց եւ հետեւողականօրէն հիմնաւորուած չէ ազգային արժէքներով եւ շարունակում է հպարտանալ դեռ կանաչող իր ճեւղերով՝ կտրուած հաստաբուն կաղնու պէս։ Թերեւս շատ են խանգարիչ հանգամանքները, սակայն արտաքին առարկայական (օբյեկտիւ) պատճառների կողքին կան ներքին անհեռատեսութիւնից բխող ենթակայական (սուբյեկտիւ) պատճառներ։

       Տասնամեակներ առաջ Երեւան քաղաքի կենտրոնի հոյակերտ մի դպրոցում (հիմն. 1906 թ.), որ մեր եւ ուսուցիչների  ջանքերով իմ ուսումնառութեան տարիներից «Բաքուի 26 կոմիսարների» փոխարէն սկսեց կրել հիմնադրի՝ կաթողիկոս Խրիմեան Հայրիկի անունը, փակուեց հայագիտական թեքումով դասարանը, որ իւրօրինակ հայագիտական կենտրոն էր եւ հանրակրթական առարկաներին զուգընթաց՝ համալսարանի նուիրեալ մասնագէտների միջոցով մատուցում էր գրաբարի, արեւմտահայերէնի, դասական ուղղագրութեան, սփիւռքահայ գրականութեան, բանահիւսութեան, ազգագրութեան անհրաժեշտ գիտելիքներ, որոնք լաւագոյն հիմք էին տալիս կայուն ազգային արժեհամակարգով կեանք մտնել՝ որպէս ճշմարիտ հայ, կայանալ ընտրած ոլորտում, առաւել եւս մասնագիտանալ բանասիրութեան եւ հումանիտար մեւս ոլորտներում։ Թեքումով այդ դասարանի փակումն ասես կանխորոշեց եւ, ի լուր շրջանաւարտների ու յաջորդող սերունդների, ազդարարեց, որ հայագիտութեան, յատկապէս հայ բանասիրութեան համար եկել են, մեղմ ասած, անբարենպաստ ժամանակներ (թեեւ դրանք երբեք էլ խիստ բարենպաստ չեն եղել), որոնք ակնյայտօրէն ներկայացրին յետխորհրդային իրականութեան նոր առաջնահերթութիւնները։ Առաջնահերթութիւնների մէջ ոչ միայն տեղ չգտաւ հայագիտութիւնը, թերեւս բացառութեամբ ցեղասպանութեան խնդիրներով զբաղուող հայագիտութեան, այլեւ արտամղուեց ընդհուպ մինչեւ վերջին տեղեր եւ գոհացաւ գոնէ այնտեղ հանգրուանելու հեռանկարով։ Իսկ երբ նոյն շէնքում տարիներ անց ռուսական դպրոց տեղակայուեց, առաւել ընդգծուեց մեր իրականութեան ողբերգականութիւնը։ Եթե անգամ դիտաւորութիւն չկար այդ որոշման մէջ, չկար եւ պատահականութիւն։ Հայաստանում բնակուող ռուսների համար բացուող դպրոցը «հոգեպէս առաւել ազնիւ» կը լինէր տեղակայել որեւէ այլ դպրոցի շէնքում, բայց ոչ այնտեղ, որտեղ փակուել էր հայագիտականը...

       Այդ դպրոցն են աւարտել բազմաթիւ երեւելի անհատներ եւ իրենց ոլորտների հրաշալի մասնագէտներ, բաւական է նշել մի քանիսի անունները.

Լեռնիկ Յովհաննիսեան՝ աւագ դասախօս, Արցախի պետական համալսարան, Արցախի Հանրապետութեան Մշակոյթի նախարար,

Արաքս Պօղոսեան՝ «Դիմանկար» ռադիոհաղորդաշարի հեղինակ եւ վարող, «Վէմ» ռադիոկայան,

Սաթիկ Սէրանեան՝ խմբագիր, «Ռ-էվոլյուցիա» հաղորդաշարի հեղինակ եւ վարող,

Արտակ Մովսիսեան՝ պատմաբան, պատմական գիտութիւնների դոկտոր,

Սամուել Գրիգորեան՝ գիտամշակութային գործիչ,

Կարին Տոնոյեան՝ «Հայ ասպետ» հաղորդաշարի հեղինակ, վարող,

Արշակ Բանուչեան՝ Երուսաղէմի հայոց պատրիար­քութեան Մայր դիւանի տնօրէն, Մատենադարանի նախկին փոխտնօրէն։

       Ցանկը կարելի է երկար շարունակել, եւ երջանիկների անուանացուցակում է նաեւ իմ անունը՝ Լուսինէ Աւետիսեան (գրականագէտ, բանասիրական գիտութիւնների թեկնածու, ՀՀ ԳԱԱ Մ. Աբեղեանի անուան գրականութեան ինստիտուտ)։

       Այսօր, իհարկէ, անհրաժեշտութիւն է առնուազն մեկ օտար լեզուի կատարեալ իմացութիւնը. աշխարհի հետ մեր կապերը պէտք է ամուր լինեն եւ աւելի ամրանան։ Սակայն դա ոչ մի դէպքում չպէտք է խանգարի, որ ամուր լինեն մեր իսկ հիմքերը, իսկ սեփական դասական արժէքների ճանաչողութեամբ  ու դրանց ապաւինելով միայն կարելի է վերահաստատել մեր իրական արժէքը մեր իսկ աչքում եւ դրանով իսկ՝ մեր կշիռն աշխարհում։

       Մեծ յոյս ունեմ, որ Կրթութեան եւ գիտութեան նախարար Արայիկ Յարութիւնեանը ականջալուր կը լինի ազգային շահի թելադրանքին, եւ հաւանութեան կարժանացնի հայագիտական դպրոցի՝ նոր շնչառութեամբ եւ նոր ծրագրերով վերաբացման առաջարկութիւնս։ Թեեւ շատերն են հետաքրքրուած գաղափարով, սակայն հարկ եւ բնական պահանջ է, որ, շահագրգիռ անհատների եւ մասնաւոր կազմակերպութիւնների օժանդակութեամբ հանդերձ, հէնց պետական հովանաւորութեամբ եւ բարոյական աջակցութեամբ ապահովուի այդ դպրոցի գոյութիւնը։ Այն ոչ միայն հայագիտութեան ասպարէզում լուրջ քայլեր կատարելու համար պատրաստ շրջանաւարտներ կը տայ, որովհետեւ նրանք իրենց ուսումնառութեան ընթացքում ներգրաւուելու են նաեւ գիտահետազօտական աշխատանքների մէջ՝ Մատենադարանում, ՀՀ ԳԱԱ լեզուի, գրականութեան, հնագիտութեան եւ ազգագրութեան, պատմութեան, փիլիսոփայութեան եւ այլ ինստիտուտներում, ինչպէս նաեւ արտերկրի հայագիտական կենտրոններում, այլեւ վերապատրաստելու է ուսուցիչների՝ այլ դպրոցներում գրաբարի, դասական ուղղագրութեան եւ այլ գիտելիքներ փոխանցելու համար։ Ի վերջոյ, մօտ ապագայում գրաբարը պէտք է մտնի հանրակրթական դպրոց՝ որպէս պարտադիր առարկայ, որպէս անհրաժեշտ առնչութեան եզակի հնարաւորութիւն։ Բազմաթիւ աւելորդութիւններով խճողուած կրթական ծրագրերի ենթապատկերին անընդունելի են անհիմն այն պատճառաբանութիւնները, թե այդպիսով մեծ է լինելու աշակերտների ծանրաբեռնումը. ապացուցման կարիք չունեցող բացարձակ դրոյթ է, որ դպրոցահասակ երեխան օժտուած է լեզու սովորելու բացառիկ ունակութեամբ, որից նախ եւ առաջ պէտք է օգտուի դասական հայերէնը։

       Պատահական չէ, որ Եւրոպայի հանրակրթական համակարգից մի ժամանակ դուրս մղուած լատիներէնը եւ հին յունարէնը վերստին պարտադիր կերպով մտան դպրոցական ծրագրեր. սկսեցին գիտակցել, որ առանց մայր լեզուի իմացութեան եւ առանց նրա մտածողութեան իւրացման հիմնազուրկ են երիտասարդ լեզուներն ու նրանցով ստեղծուող մշակութային արժէքները։ Եւ սա այն դէպքում, երբ, օրինակ, լատիներէնը ներկայիս եւրոպական ոչ մի ժողովրդի՝ մինչեւ անգամ իտալացիների ազգային լեզուն չէ։ Այս ենթատեքստում նոյնպէս պէտք է գնահատել եւ փայփայել ազգային մեր լեզուն՝ որպէս ազգերի մէջ մեզ առանձնացնող քաղաքակրթաստեղծ երեւոյթ, եւ բարձրանալու համար կառչել դեռեւս մեզ հասանելի նրա սանդղամատներից։

       Առաւել հետեւողական ու նախանձախնդիր է Հնդկաստանի կառավարութիւնը, որը բնականօրէն գիտակցում է միասնական ինքնակայ հնդկական քաղաքակրթութեան լեզուի արդի կրթամշակութային ու քաղաքական կարեւորութիւնը։ Հնդկաստանում սանսկրիտի կրթական վերարժեւորման եւ համազգային վերածնութեան ուղղութեամբ նկատուում է աննախադէպ առաջընթաց։ Վերջին տասնամեակների ընթացքում հանրային լայն մասնակցութեամբ ու պետական աջակցութեամբ բացուել եւ գործում են բազմոլորտ 11 համալսարաններ, որոնցում բոլոր առարկաների դասաւանդումը (նաեւ բանաւոր) իրականացուում է բացառապէս սանսկրիտով։ Ամէն տարի երկրում պետական մակարդակով անցկացուում է սանսկրիտով ստեղծագործողների գրական մրցանակաբաշխութիւն, որում յաղթողը ստանում է վարչապետի կողմից մրցանակ եւ դրամական պարգեւ։ Հնդկաստանում սանսկրիտով լոյս են տեսնում 100-աւոր թերթեր ու ամսագրեր, ինչպէս նաեւ ամբողջ երկրով հեռարձակուում է շուրջօրեայ ռադիոալիք։ Սանսկրիտով տպագրուել են մեր օրերում ստեղծուած գեղարուեստական գրականութեան հազարաւոր հատորներ։ Ահագնացող համաշխարհայնացման գործընթացում իրենց ինքնութիւնը պաշտպանել եւ պահպանել ձգտող ազգերը փորձում են իրենց ազգային կարեւորագոյն արժէքը՝ լեզուն, հնագոյն վիճակով մշտապէս կենդանի պահել նոր սերունդների մտածողութեան մէջ, նրա կուռ մտակաղապարներով հարստացնել մտածողութիւնն ու խօսքը, ապահովել իրենց ուրոյն քաղաքակրթութեան անընդհատութիւնը։

       Համաշխարհային ուրուագծուող նորագոյն միտումներին համահունչ՝ Հայաստանում եւ հայկական սփիւռքում աճում է գրաբարի նկատմամբ շահագրգիռ հետաքրքրութիւնը։ Այն ոչ միայն կրթական, գիտական ու մշակութային, այլեւ նախ եւ առաջ քաղաքակրթական երեւոյթ է եւ լուծում է առաջին հերթին քաղաքակրթական խնդիրներ։ Համոզուած եմ, Հայաստանում գոնէ մեկ գրաբարի թեքումով դպրոց ունենալու հեռանկարը խանդավառելու է իմաստուն որոշում կայացնել, իսկ դպրոցն իր հետ նոր կենսատու ալիք է բերելու՝ իր արմատներն ամրացնելով թերթ ու ամսագրով, ռադիոժամ ու հեռուստահաղորդաշարով, գրքերով ու անընդհատ թարմացող կայքով (որն այժմ ստեղծման փուլում է)։ Սա կը լինի հայոց նորագոյն պատմութեան համար շրջադարձային ու փառաւոր կէտ։ Նշածս եւ չյիշատակածս յաջողուած փորձերն աշխարհում քաջալերող եւ ոգեւորիչ օրինակներ են, որոնց անհրաժեշտ է անյապաղ հետեւել։

       Մեկ բան էլ. խօսուն փաստ է, որ մահացած լեզուների (սկիւթերէն, թրակերէն, շումերերէն եւ այլն) կողքին կան նաեւ իրենց յարութեանն ականատես «մեռած» լեզուներ, ինչպիսին են եբրայերէնը, կոռներէնը[1], մէներէնը[2] (մանքս)։ Այսինքն, մարդկութեան պատմութիւնն արձանագրել է նաեւ լեզուների յարութիւն։ Եթե անգամ մեռած լինէր գրաբարը, նա վերակենդանացած լեզուներից հարիւրապատիկ աւելի մեծ հնարաւորութիւններ ունի յառնելու։ Իսկ որ գրաբարը մեռած լեզու չէ, ապացուցում են ոչ միայն մեռած լեզուներին տրուող սահմանումները, որոնք իրենց հերթին խիստ պայմանական են[3] եւ պէտք է վերանայուեն երջանիկ բացառութիւնների առկայութեան պարագայում, այլեւ այն փաստը, որ այսօր էլ նրանով ստեղծուում են գրական եւ գիտական գործեր, թող որ՝ առայժմ ոչ մեծաքանակ։ Որպէս վերջին միտքը հաստատող վկայութիւն՝ թոյլ տուէք անհամեստօրէն ձեր դատին յանձնել երկու գործ՝ տպագրութեան պատրաստ գրաբար բանաստեղծութիւններիս գրքից.

       Լուսնէ Աւետիսեանց

       ՍԻՐՏ

Հի՞մ ոչ տեսանես
զփուշս տառապանաց
ի սրտի իմում,

Եւ կամիս ջնջել
զարտասուս աչաց
իմոց վշտահար.

Այլ ո՞չ ապաքէն՝
աչաւք տեսանեմք
երեւոյթ եւեթ,

Սրտի զանմեկին
աշխարհ ըմբռնել
լոկ սիրտ է ունակ...

ՇՈՂԱԿՆ

Ուրոյն պարագայք
զածուխ յադամանդ
առնեն ամրագոյն,

Եւ նա արձակէ
սլաք եւ ճաճանչ
սրտիւ արփածու,

Այլ թե չիմանաս
զյարգ շողակնի
եւ արկցես ի հուր,

Այրի վայրապար
նոյն հետայն որպէս
դիւրավառ ածուխ...

       Email:   lusineavetisyan@ymail.com

12.06.2018