ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԵԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐԱԿԱՆ ԵՒ ՁԵՒԱԻՄԱՍՏԱՅԻՆ ԿԱՐԵՒՈՐ ՅԵՆԱԿԷՏԵՐԸ`ՎԵՐԼՈՒԾՈՂԻ ՀԱՅԵԱՑՔՈՎ

• Գրական ստեղծագործութիւն բարբառով

Բարբառները լեզուի հարուստ շտեմարաններ են, բոլոր ժամանակների համար նրանք ունեցել եւ ունենալու են գրական լեզուին փոխանցելու ահռելի նիւթ։ Բարբառով՝ որպէս բանաւոր կերպով փոխանցուող լեզուավիճակով ստեղծուող գեղարուեստական խաւսքն ինքնին բանահիւսութիւն է։ Եւ սովորաբար բանահիւսութիւնը չունի հեղինակ, մեւս կողմից էլ՝ ունի, այն էլ ինչպիսի՜ հեղինակ, ժողովուրդը։ Բայց եւ կան բարբառով գրուած անհատ հեղինակի ստեղծագործութիւններ։ «Արկանք»-ը այդ ստեղծագործութիւններից է։ Իհարկէ, ամէն ինչի մասին էլ կարելի է գրել բարբառով, բայց բարբառը՝ որպէս գրական ստեղծագործութեան լեզու, չպէտք է ինքնանպատակ գործածուի, առաւել նպատակայարմար է նրանով ներկայացնել բնաշխարհիկ կենցաղը, տրամադրութիւններն ու իրավիճակները։ Մեւս կողմից, բնաշխարհիկ կենցաղը, տրամադրութիւններն ու իրավիճակները կարելի է նաեւ գրական լեզուով պատկերել, բայց գրեթե համոզուած եմ, որ երկանքի մասին գրական լեզուով ստեղծագործութիւնն այն ազդեցութիւնը չի ունենայ, ինչ ունենում է հէնց իր միջավայրի լեզուով ծնուած գործը։ Իմ ենթադրութիւնը կարող են հաստատել կամ հերքել ընթերցողները։

• Եւ ինչու հէնց չափածոյ  

Յատկապէս աշխատանքային երգերը՝ իրենց չափածոյ ձեւով, կշռոյթով ու յանգով, միջնորդաւորուած կերպով ներկայացնում են աշխատանքի ժամանակ կրկնուող գործողութիւնների յաճախութիւնն ու պարբերութիւնը։ Եւ ստեղծագործութեան չափածոյ ձեւը, այս իմաստով, լաւագոյն կերպով արդարացուած է հէնց աշխատանքային երգերում, որոնցում այդ ձեւը առաւելագոյնս պատշաճում է բովանդակութեանը՝ հաղորդելով այլ կերպ անարտայայտելի տեղեկութիւն, այդպէս կատարում է բովանդակութեանը համազաւր առաքելութիւն՝ դուրս գալով խաւսքարուեստի հնարաւորութիւնների սահմաններից եւ ձեռք բերելով ցուցադրելի ու լսելի արուեստներին բնորոշ գծեր, միաժամանակ ստեղծագործութեանը հաղորդելով տարածականութիւն։

• Համատեղ աշխատանքի գովք

Բանաստեղծութիւնը յատկապէս համատե՛ղ աշխատանքն է գովեգում, որի ընթացքում ոչ միայն աւելի թեթեւանում է իւրաքանչիւրի գործը, այլեւ կեանքի իմաստնութիւններն են միմեանց փոխանցում խաւսք ու զրոյցի միջոցով, եւ դրանք ժառանգում իրենց լուռ լսող երեխաներին։ Այս գաղափարի գեղարուեստական ձեւակերպման մէջ միաժամանակ խիստ ընդգծուած է իւրաքանչիւրի կարեւորութիւնը, մարդուն խրախուսող ու առաջ մղող այն միտքը, որ առանց իրեն գործն իսկապէս տեղից չի շարժուի։ Այդ մասին է վկայում ոչ միայն ցորեն աղացողի՝ «Մինակ կյանքին ճը^էղացէն / Յը^էս է՛լ^յ բիդի օժըս տամ» նախադասութիւնը, այլեւ այդ նախադասութեան մէջ գործածուած՝ այս բանաստեղծութեան միակ «ես»-ը, որ չի հակադրուում «մունք»-ին, զուգընթաց ու միահիւսուած է նրան, բայց՝ ոչ դիմազրկուած, այլ անհատականութեան ընդգծմամբ։

Եգիպտոսի Ամենհոթեպ փարաւոնն իր ստեղծագործութեան մէջ ասում է.

Ինչպէս մարգարիտ,

Հանճարեղ խաւսքը

Թաքնուած է պարկում,

Դա կը գտնես անգամ

Ցորեն աղացող ստրկուհու մաւտ։

Կարելի է վստահեցնել, որ իրերի բերմամբ՝ հէնց ցորեն աղացողինն են հանճարեղ մտքերը (ցորեն աղացող է առհասարակ սեպհական աշխատանքով բարիք արարողը). նրա համար բնազանցականն էլ ներդաշնակաւրէն տեղաւորուած է բնութեան մէջ, եւ նա ջանք չի գործադրում տեսնելու համար երեւոյթների եւ իրերի բազմաբնոյթ կապերը։

• Ինքնագիտակցութեան բարձրացում

Այն, ինչ ցորէն աղացողը գիտի ընդհանուր գործում սեպհական դերի եւ նշանակութեան մասին, քիչ է, քանի դեռ նա այդ ճշմարտութիւնը նաեւ չի ցուցադրել նոր սերնդին։ Ու թե եւ այդ ճշմարտութեան տեսանելի աւրինակները կենցաղում բազում են, բայց յատկապէս ակնառու է ծանր երկանքը միասին պտտելը։ Եւ այդ միտքը երեխայի յիշողութեան մէջ երգի պէս անջնջելիաւրէն դրոշմելու համար բաւական է աննկատելի խրատական հնչերանգով արտասանել «յը^էս է՛լ բիդի օժըս տամ», ընդ որում, հերոսն ասում է ինքն իր մասին, առաջին դէմքով։ Իհարկէ, կարող էր ասել՝ «տուվ է՛լ^յ բիդի օժըդ տաս», բայց անառարկելի է, որ այդ դէպքում խիստ կընդգծուէր խաւսքի խրատական արտայայտչականութիւնը (տոնը)։ «Կո՛ւժ, քեզ եմ ասում, կուլա՛, դո՛ւ հասկացիր»-ը բանաստեղծութեան մէջ գործում է առաւել նրբանկատաւրէն՝ «իմ մասին եմ ասում (ինքդ կը հասկանաս)» տարբերակով։

• Աշխատանքային գործիքների սրբացումը

Քանի որ սրբացման մասին է խաւսքը, ուրեմն պէտք է առընչուի հաւատի եւ աստուածայինի մասին մարդու պատկերացումների հետ։ Մարդու հաւատը զաւրաւոր էութեան կամ էութիւնների հանդէպ ստեղծել է բազմաթիւ կրաւններ եւ ուսմունքներ, որոնք գրեթե միաբերան պնդում են, որ աստուած կամ աստուածներն են ստեղծել աշխարհը, եւ նրանց կամքից է կախուած ամէն ինչ աշխարհում։ Իսկ ահա, գութանի մասին աշխատանքային երգը հաւաստիացնում է. «Աշխարհքի շէն վեր գութնին էր, գութան չէղնէր՝ աշխարհ ինչ էր»։ Եւ սա ինչ է, եթե ոչ աշխատանքային գործիքի աստուածացում։ Երկանքի մասին բանաստեղծութեան մէջ եւս երկանքն աստուածային է, սուրբ է։

• Աշխատել աւրհնելով

Երբ սուրբ երկանքը աշխատեցնում ես, ուրեմն պատարագ ես մատուցում։ Սուրբ գործիքով աշխատելը ենթադրում է սրբազան ծէսի կատարում։ Ցորենը պէտք է աղալ՝ բարի լիցքեր յղելով տարածութիւն, մաղթանքներ խառնելով հանապազաւրեայ հացին։ Գիտութիւնը եւս ապացուցում է եւ դեռ ինչե՜ր է բացայայտելու խաւսքի ու մտքի զաւրութեան մասին, որոնք նիւթական տիեզերքի ընթացքը փոխելու աներեւակայելի ներուժ ունեն։

• Մարդու եւ տիեզերքի կապ

Այդ կապը բանաստեղծութեան մէջ յստակ է, այնքան յստակ, որ աւելի նման է մեծ մի համակարգի ատամնանիւների կապին։ Ասում է, թե՝ մինչեւ Աստուած մեկ անգամ պտտում է իր երկանքը, մենք քանի՜ անգամ ենք պտտուում։ Թերեւս պատահական չէ, որ երկանքի մասին բանաստեղծութիւնը սկսուում է արեգակի՝ հորիզոնից այն կողմ անցնելու պահի նկարագրութեամբ. դա բանաստեղծական վկայութիւնն է այն մեծ պտոյտի, որն ստեղծում է ամէնաւրեայ չափաբերութիւն՝ աւրուայ պարբերութիւնը։ Եւ միաժամանակ՝ երկանքի տիեզերական այլաբանութիւնն է։ Մարդու եւ տիեզերքի կապի յայտնաբերումը կեանքի ամէնաւրեայ կշռոյթում եղել է ազգային կենսիմաստասիրութեան հիմքը, որով անխախտ ու անխափան կերպով ապրել եւ ներդաշնակաւրէն շարունակում են արարել սերունդները։

• Զուգակշռութիւն

Համեմատութիւնը եւ համաբանութիւնը (անալոգիա) բանաստեղծութեան մէջ կարեւոր գաղափարներ են հաստատում։ Մարդն ստեղծուած է Աստծու պատկերով եւ նմանութեամբ, եւ երկանքը ընդաւրինակումն է տիեզերքի՝ երկիր-երկինք երկուութեան, որոնք նոյնպէս ջաղացքարեր են եւ նոյնպէս կեանք են արարում. նրանց պտոյտով է մաղուում ժամանակը։

• Նոյն առանցքի շուրջ են պտտուում երկանքն ու երկինքը

Այս միտքն է արտայայտում բանաստեղծութիւնը, որ կարծես առաջարկում է հաւանականութեան մեծ բաժին պարունակող՝ «գուցէ մե՛նք ենք պտտում վերը երկինք մեզ վրայ» վարկածը։ Յանկարծագիւտ ճշմարտութիւն բացայայտած ժողովուրդը բնազանցաւրէն մտորում է, թե մինչ երկանքը պտտելով ինքն իր ամենաւրեայ ապրուստն է հոգում, թերեւս իր այդ ջանքով նաեւ հաստատուն է պահում տիեզերքը, գուցէ հէնց իրենից ու իր աշխատանքից են կախուած նաեւ գոյութիւնն ու յաւերժական շարժումը տիեզերքի, որի առանցքը պէտք է որ լիովին համընկնի երկանքի առանցքին։

• Մակածութիւններ (եզրակացութիւններ)

Հետեւում է եզրակացութիւնը, որ աշխատանքի շնորհիւ մենք ոչ միայն հոգում ենք մեր նիւթեղէն գոյութեան մասին, այլեւ հաստատուն ենք պահում տիեզերքը, տիեզերական աւրէնքն ու կարգը։ Այս միտքը միմեանց է շաղկապում երկու հակադիր գաղափարներ, մի կողմից, որ տիեզերքն ու նրա իւրաքանչիւր փոփոխութիւն լիովին կանխատեսելի են, քանի որ մենք հզաւր մի համակարգի շարակցուած ատամնանիւներն ենք, ուստի՝ մեր շարժումները ենթարկուում են տիեզերքին, իսկ մեւս կողմից, որ տիեզերքի վրայ կարող է ներազդել մեր իւրաքանչիւր միտքն ու գործը, մեզնից է կախուած, թե վաղը արդեաւք կը պտտուի մեզ վրայ երկինքը, մեր իւրաքանչիւր գործողութիւն կարող է առաջացնել թիթեռի ներազդեցութիւն (թիթեռի եֆեկտ - գաղափար այն մասին, որ փոքրիկ իրադարձութիւնները կարող են ունենալ մեծ, բազմածաւալ հետևանքներ. վիթխարի փոթորկի առաջացման պատճառ կարող է լինել հեռու մի թիթեռի թեւերի շարժումը)։ Այսպէս, կանխատեսելի տիեզերքի նիւտոնեան տեսութեան եւ Եդուարդ Լորենցի թիթեռի ներազդեցութեան երկբեւեռ ու ներդաշնակ իր վարկածն է առաջարկում բանաստեղծութեան հերոսը՝ ժողովուրդը։ Այդպէս վերահաստատուում է նաեւ պատճառահետեւանքային կապի տիեզերական աւրէնքը։

• Ինքնակրկնաւրինակում (ֆրակտալ)

Բանաստեղծութեան՝ «մինչեւ աստուած մեկ անգամ պտտում է իր երկանքը, մենք բազում անգամներ ենք պտտուում» դրուագից դէպի անվերջ մեծն ու դէպի անվերջ փոքրը տանող խորհրդածութիւններ են ծնուում, որոնք յանգեցնում են ֆրակտալի գաղափարին։ Ֆրակտալը բազմաչափ տարածութեան մէջ երկրաչափական այնպիսի պատկեր է, որի բաղադրիչները կրկնաւրինակում են ամբողջ պատկերի ձևը։ Մենք մեր կեանքի կշռոյթով եւ թողած հետագծով ստեղծում ենք որոշակի պատկեր, որ լիակատար համաբանութիւնն ու նմանակումն է մեկ այլ պատկերի, պարզապէս տարբեր են տարածական եւ ժամանակային չափերը։

• Հայեացքը երկնքին

Բանաստեղծութեան մէջ հրաւէր կայ հայեացքն ուղղելու երկնքին։ Այդպէս է ապրել հայ մարդը, որ հոգալով ամենաւրեայ հացը, ոչ միայն չի մոռացել, այլեւ մշտապէս զուգահեռել է իրեն եւ աստուածներին։ Դեռ աւելին, հէնց հասարակ կենցաղից է նայել աստղերին, հսկել նրանց շարժումները եւ պտտել քաղաքակրթութեան անիւը դէպի նոր յայտնագործութիւններ...

09.03.2019